در زندگی همه افراد پیش آمده که گول ظاهر یک انسان یا اتفاقی را خورده باشند. در چنین شرایطی انسان با بصیرت به راحتی می‌تواند حقایق را درک کند و آن چیزی که با چشم سر دیدنی نیست را درک کند. به این حالت، بصیرت یا بینش می‌گویند که نوعی دید درونی است و با دید چشم ظاهری، متفاوت است که با چشم یا اندام های ظاهری بدن، قابل دریافت نیست و به ظرفیت هوش معنوی فرد اشاره دارد که به طور مستقیم بر درستی رای شخص و تجزیه و تحلیل او از شرایط مختلف بستگی دارد. تا حدی که امام علی (ع) فرموده‌اند: «آن که بصیرت و بینش نداشته باشد، رأی او، نادرست و بی ارزش است» بنابراین مهم است که برای بصیرت‌افزایی و تجهیز ذهن و قلب به نور حقیقت، در جهت شناخت عمیق مسائل و تصمیم‌گیری خردمندانه تلاش کنیم. در ادامه این مطلب معنی لغوی و دینی بصیرت، ویژگی افراد بابصیرت و راهکارهای عملی کسب آن را از منظر قران و روایات بررسی خواهیم کرد. 

بصیرت یعنی چه؟

در تعابیر دینی؛ بصیرت حالتی است که انسان در دام فتنه‌هایی که شیطان ایجاد می‌کند تا حق و باطل با هم مخلوط شود نمی‌افتد. در این شرایط اگر انسان بتواند حق را از باطل بازشناسی کند و راه را گم نکند، می‌گوییم با بصیرت است. اهل بصیرت با امداد نیروی الهی که به آنها عطا شده می‌شنوند، می‌اندیشند، نگاه می‌کنند، می‌بینند و بدین ترتیب، از افتادن در پرتگاه‌ها و لغزشگاه‌ها در امان می‌مانند. البته به شرطی که انسان راه کلی اسلام که همان راه توحید و ولایت است را به درستی شناخته باشد و بدان ایمان کامل داشته باشد و بدان عمل کند. 

معنی بصیرت در لغت

واژه بصیرت از مصدر عربی بصر می‌آید و طبق لغت‌نامه عمید، دهخدا و معین به معنی بینایی، بینش، روشنی دید است و گاهی به دانایی، زیرکی، هوشیاری، دقت، عقل، حجت روشن یا شاهد درونی نیز اشاره دارد.

چشم بصیرت چیست؟

چشم بصیرت به همان حالتی اشاره دارد که در آن انسان با بصیرت نسبت به حقایق امور آگاه است و فراتر از آن چیزی که چشم ظاهر می‌بیند، می‌تواند حق را از باطل تشخیص می‌دهد. همانطور که امام علی (ع) در این باره فرموده است:

هرگاه دیده بصیرت کور باشد، نگاه چشم، سودی ندهد.

بصیرت در قرآن و روایات

خداوند در قرآن کریم، آیه ۱۰۴ سوره انعام به اهمیت بصیرت داشتن در زندگی اخروی اشاره کرده است و به أبصر اشاره می‌کند، کسی که دارای بصیرت است و واقعیت را با چشم دل می‌بیند:

قَدْ جَاءَكُمْ بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ‏ فَعَلَيْهَا

ترجمه: بی‌تردید نشانه‌های روشن از طرف پروردگارتان آمده است؛ پس هر که بینا (بصیر) شود، به نفع خود عمل کرده، و هر که کور ماند، ضرر اوست.

همچنین قرآن در آیه ۱۲۲ سوره انعام اشاره می‌کند که انسان با بصیرت، راه را از بی راهه و حقیقت را از امر غیرحقیقی، باز می‌شناسد و نیز در گرفتن اطلاعات و داده ها، درست گزینی می کند و نیز در ارائه نظر و رأی، درست گویی می کند: 

وجَعَلنا لَهُ نُوراً یمشِی بِهِ فِی النّاسِ

ترجمه: و ما او را [به وسیله هدایت و ایمان] زنده کردیم، و برای وی نوری قرار دادیم تا در پرتو آن در میان مردم [به درستی و سلامت] حرکت کند

همچنین خداوند در قرآن کریم آنهایی که از این نیرو استفاده نمی‌کنند را کوران واقعی معرفی می‌کند و در آیه ۴۶ سوره حج می‌فرماید:

أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ

ترجمه: آیا در زمین سیر نمی‌کنند؛ تا صاحب دل هایی گردند که بدان تعقل کنند و گوش هایی که بدان بشنوند؟ پس همانا چشم ها کور نمی شوند؛ بلکه دل هایی که در سینه ها جای دارند، کور می شوند.

پیامبر اکرم (ص) نیز درباره اهمیت بصیرت و به کارگیری عقل در مسیر هدایت انسان و استفاده از روشنگری فرموده‌اند:

مَنْ كانَتْ عَیْنُهُ بَصِیرَةً فَهُوَ بَصِیرٌ، وَمَنْ كانَتْ بَصِرَتُهُ عَمْیَاءَ فَهُوَ أَعْمَی

ترجمه: کسی که چشمش نابینا باشد، نابینا نیست؛ بلکه نابینا کسی است که بصیرتش کور باشد

در دیگر احادیث امام علی (ع) درباره رابطه غفلت و بصیرت اینطور آمده است:

دوام یافتن غفلت، موجب کوری بصیرت می گردد.

ویژگی اهل بصیرت چیست؟

طبق آیات و روایات در پاسخ به این سوال که چه کسانی چشم بصیرت دارند؟ باید به ویژگی‌های مهم اهل بصیرت که در آیات و روایات آمده، اشاره کرد:

• اهل بصیرت پیش از آن که در پی عیب‌های دیگران باشد، عیب های خود را می بیند و از گناهان و خطاهای خود، دست می شوید.
• انسان با بصیرت گوش را بر شنیدنی‌های ناروا می‌بندد، دست از انجام کارهای ناشایسته می‌شوید، دل را از گناه و اندیشه را از هر چه غیر خداست، پاک می‌کند.
• دارنده بصیرت از هر عاملی که موجب نابینایی دیده بصیرت و کوری آن می‌گردد، پرهیز می‌کنند.
• کسی که بصیرت الهی نصیبش شده است، محبت دنیا را از دلش خارج می‌سازد همان‌طور که امام علی (ع) فرموده است: «به خاطر دنیادوستی، قلب ها از نور بصیرت، کور گشته‌اند»

راهکارهای عملی بصیرت افزایی

قبل از ارائه راهکارهای بصیرت افزایی و رفع موانع لازم است به این سوال پاسخ دهیم که بصیرت افزایی یعنی چه؟ در پاسخ باید گفت؛ بصیرت‌افزایی یعنی ایجاد زمینه لازم برای درک حقیقت امور همان‌گونه که هست و فراهم کردن ابزار، زمینه و فرصت تحلیل برای دیدن پشت پرده مسائل و تشخیص درست.

در روایات معصومین علیهم السلام کسب بصیرت از دو منظر موانع کسب بصیرت و راهکارهای بصیرت افزایی مورد توجه قرار گرفته است که در این بخش به اختصار به هر دو محور اشاره می‌گردد .

موانع کسب بصیرت

برخی از امور و گرایش ها در وجود انسان مانع از این می‌شود که به بصیرت دست یابد، به گونه ای که با وجود یقین به حقانیت موضوعی، آن را نادیده گرفته و چشم بصیرت خود را نسبت به آن فرو می بندد که معمولا دو حالت دارد :

• دلبستگی به دنیا

حضرت علی (ع) در خصوص دلبستگی به دنیا به عنوان یکی از موانع کسب بصیرت می‌فرماید:

به درستى که دنیا خانه محنت ها و جایگاه فتنه‏ هاست، کسى که طلب کند آن را هلاکش کند و کسى که به دنبالش نباشد با او به نیکوئى همراهی کند و هر که نظر کند به سوى آن، کور گرداند او را (چشم بصیرت را از او می گیرد)

• گرفتار شدن به شهوات و لذت‌ها

امیرالمومنین علی (ع) درباره این مانع می‌فرماید:

هرگاه چشم ظاهری، شهوت را ببیند چشم دل انسان نسبت به عاقبت کار کور گردد.

راه های عملی کسب بصیرت

در این خصوص نیز در روایات، راهکارهای متعددی مطرح گردیده که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

• شناخت حقیقت ولایت و ولی امر زمانه خود

شناخت ولی امر زمان در اسلام از چنان جایگاهی برخوردار است که بنا به فرموده رسول گرامی خدا (ص): «اگر کسی بمیرد و امام زمان خود را نشناسد همانند کسی است که به مرگ جاهلیت قبل از اسلام مرده است». لذا شناخت خود ولی امر مسلمین در این زمان راهکار اصلی و مهمی است که می تواند انسان را به بصیرت برساند. همان گونه که حضرت علی (ع) در سخنانی خطاب به دو تن از یاران خود در این باره می فرماید:

هیچ کس از شیعیان به بصیرت نمی رسند مگر این که با شناخت من به نورانیت برسند پس هنگامی که مرا به این مقام شناختند به طور تمام و کمال به بصیرت دست یافته اند.

• داشتن فکر و اندیشه و تجزیه تحلیل مسائل

از دیگر اموری که انسان را به بصیرت سوق می دهد اندیشیدن و تجزیه و تحلیل جریانات سیاسی و اجتماعی می باشد .علی (ع) در این باره می فرماید :

نیست بصیرتى از براى کسى که نباشد فکرى از براى او.

• دوراندیشی در امور

از دیگر اموری که موجب بصیرت یافتن انسان می شود آینده نگری و تدبیر در مسائل و جریانات می باشد حضرت علی (ع) فرموده اند: «هر که از قبل پیش بینی کند و به پیشواز کارها برود نسبت به امور دور اندیشی کند بینا گردد».

• پیروی از عالمان وارسته

امام محمد باقر (ع) در وصف علماء ربانی که یکی از راه های کسب بصیرت است می فرماید:

عالم مانند کسی است که به همراه خود شمعی دارد که به وسیله آن ظلمت جهل و حیرت از بین می رود و هر کس که به نور آن روشنی یافت پس از حیرت خارج شده و از جهل نجات می یابد.

• رعایت ایمان و تقوای الهی

یکی دیگر از راهکارهای عملی جهت دست یابی به بصیرت رعایت تقوای الهی می باشد چرا که خداوند متعال می فرماید: «اگر تقوا بورزید خداوند قوه تشخیص و جداسازی حق از باطل به شما عنایت می کند» (انفال، آیه ۲۹).

• عبرت گرفتن از مسائل گوناگون

اگر کسی به طور دائم از آنچه که پیراموش می گذرد و یا در گذشته به وقوع پیوسته به دیده عبرت نگاه کند به راحتی می تواند به نتیجه جریانات واقف شده و با بصیرتی که پیدا می کند از گرفتار شدن از هلاکت نجات پیدا کند. حضرت علی (ع) در این خصوص فرموده اند: «در هر عبرت گرفتنى بصیرتی است».

• ذکر و یاد الهی

از دیگر راه های رسیدن به بصیرت، ذکر و یاد الهی می باشد. حضرت علی (ع) فرموده اند: «هر که یاد کند خدا را بصیرت یابد» و در بیان دیگری این امر را منوت به دوام عبرت گرفتن دانسته و بیان دشته اند: «دایم بودن عبرت گرفتن مى‏کشاند بسوى بصیرت».

• بصیرت عاشورایی

به عنوان نمونه یکی از ویژگی های برجسته یاران امام حسین (ع) در جریان عاشورا بصیرت می باشد. امـام صـادق (ع) دربـاره حضرت عباس (ع) با تعبیر نافذ البصیره یاد می کند که گویای عـمـق شـنـاخـت آن شـهـیـد اسـت. در زیارتنامه حضرت عباس (ع) نیز می خوانیم: «…که شهادت او را از روی بـصـیـرت و بـراساس اقتدا به صالحان برشمرده است»، نیز می خوانیم: «خدا را گواه می گـیـرم کـه تـو هـمـان راهـی را رفـتـی کـه شـهـدای بـدر و دیـگـر مـجـاهـدان راه خـدا پیمودند».