«آلنوش طریان» بانوی فیزیکدان ایرانی و ملقب به «مادر نجوم ایران» است. او را همچنین «مادر فیزیک خورشیدی ایران» نیز می‌نامند زیرا اولین رصدخانه خورشیدی در ایران را پایه‌گذاری کرد. در این مقاله قصد داریم با او بیشتر آشنا شویم.

تولد و تحصیلات اولیه

آلنوش طریان (Alenush Terian) در تاریخ ۱۸ آبان ۱۲۹۹ در یک خانواده ارمنی در تهران متولد شد. پدر و مادر او علاوه بر فارسی، به زبان‌های فرانسوی، انگلیسی و ارمنی نیز صحبت می‌کردند.

پدر و مادر آلنوش «آرتو طریان» و «وارتو طریان» نام داشتند. آن‌ها از هنرمندان بزرگ و قدیمی محسوب می‌شدند و در صحنه‌های تئاتر ارمنیان در تهران حضوری پررنگ و مهم داشتند. آرتو طریان صاحب «استدیو دراماتیک» بود که جایگاه ویژه‌ای در بین جوانان تهرانی داشت.

وارتو طریان در سال ۱۳۱۲ نمایشنامه «تهدید» را روی صحنه برد و به این ترتیب به اولین کارگردان زن ایرانی در هنر تئاتر تبدیل شد. او همچنین نخستین زن ایرانی-ارمنی است که شعرهای فارسی را دکلمه کرد.

آلنوش و برادرش در کودکی توانستند به زبان‌های ارمنی و فارسی مسلط شوند. آن‌ها همچنین زبان‌های فرانسوی، انگلیسی و ترکی را نیز یاد گرفتند.

آلنوش ابتدا در یک مدرسه ارمنی تحصیل کرد، سپس به دبیرستان «انوشیروان دادگر» در تهران رفت. در آن زمان، مدارس ارامنه تنها تا کلاس نهم بودند و دانش‌آموزان برای ادامه تحصیل باید به مدارس دیگر می‌رفتند. آلنوش نیز از این قاعده مستثنی نبود و مجبور شد پس از کلاس نهم برای ادامه تحصیل به مدرسه زرتشتیان برود.

تحصیلات دانشگاهی در ایران

آلنوش در ابتدای نوجوانی به نویسندگی و رشته ادبیات علاقه داشت. اما در دبیرستان به ریاضیات و فیزیک علاقه‌مند شد و تصمیم گرفت توانایی‌های خود را به‌عنوان یک دختر در این رشته‌ها اثبات کند. در آن سال‌ها کنکور برگزار نمی‌شد و آلنوش به واسطه نمرات خوب خود در دبیرستان برای تحصیل در رشته فیزیک به دانشگاه تهران رفت. او در خرداد ۱۳۲۶ درحالی‌که ۲۶ سال داشت، با مدرک لیسانس فیزیک از دانشکده علوم دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد.

طریان پس از فارغ‌التحصیلی به کار در آزمایشگاه‌های فیزیک دانشگاه تهران مشغول شد. او یک سال بعد به‌عنوان متصدی عملیات آزمایشگاهی در دانشکده علوم این دانشگاه انتخاب شد.

متأسفانه در آن زمان اساتید دانشگاه تهران مخالف تحصیل خانم‌ها در مقاطع بالاتر بودند. همین مسیٔله سبب شد تا آلنوش بورسیه دولتی برای تحصیل در دوره فوق‌لیسانس و دکتری در خارج از کشور را از دست بدهد. به همین علت، او با کمک پدرش به فرانسه رفت تا در رشته فیزیک تحصیلات خود در مقاطع بالاتر را ادامه دهد.

آلنوش طریان و تحصیلات تکمیلی

آلنوش طریان در تابستان ۱۳۲۸ برای تحصیل فیزیک به فرانسه رفت و وارد دانشگاه «سوربن» پاریس شد. آلنوش نزد پروفسور «دارموا» به تحصیل پرداخت. او همچنین برای مدتی کوتاه در آزمایشگاه فیزیک دانشگاه همکار «ایرِن کوری»، دختر «ماری کوری» بزرگ بود.

طریان در سال ۱۳۳۵ مدرک دکتری خود را در رشته فیزیک در گرایش «اتمسفر» از دانشگاه پاریس دریافت کرد. این دانشگاه یک کرسی استادی را به طریان پیشنهاد کرد، اما او از پذیرش آن سر باز زد.

طریان به علت علاقه‌ای که به کشور خود و خدمت به آن داشت، در پاریس نماند و به ایران بازگشت. در بدو بازگشت، طریان در سِمت دانشیار در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. او یک پیشنهاد کاری با درآمدی بسیار بالاتر از یک شرکت خصوصی متعلق به یکی از دوستان پدرش را رد کرد تا به کارش در دانشگاه ادامه دهد.

چند سال بعد، طریان موفق به دریافت یک بورسیه تحصیلی از دولت فدرال آلمان غربی شد. طریان در فروردین ۱۳۴۰ برای دوره مطالعاتی عازم آلمان شد. او در این دوره به مدت چهار ماه به مطالعه درباره رصدخانه‌های خورشیدی پرداخت و دوباره به ایران بازگشت.

آلنوش طریان در مقام استادی دانشگاه تهران

همان‌طور که اشاره شد، طریان پس از بازگشت به ایران به تدریس دروسی مانند ترمودینامیک در دانشگاه تهران پرداخت. در آن زمان دانشگاه تهران واحد درسی اخترفیزیک نداشت و تنها دانشجویان رشته ریاضی درسی به‌ نام نجوم داشتند. پس از مدتی، قرار بر این شد که طریان برای اولین‌بار و به‌صورت مستقل درس اخترفیزیک یا فیزیک ستاره‌ها را به دانشجویان فیزیک تدریس کند.

آلنوش طریان در تاریخ ۹ خرداد ۱۳۴۳ به مقام پروفسوری ارتقا یافت. به این ترتیب، طریان اولین زنی بود که در ایران به مقام استاد تمام رسید.

دو سال بعد، در ۲۹ آبان سال ۱۳۴۵، طریان به عضویت «انجمن ژئوفیزیک» دانشگاه تهران درآمد. همچنین سه سال بعد از آن، در سال ۱۳۴۸ به‌عنوان سرپرست دپارتمان «مطالعات فیزیک خورشید» منصوب شد.

آلنوش طریان یکی از بنیان‌گذاران «رصدخانه خورشیدی ایران» است. این طرح در سال ۱۳۴۸ در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران کلید خورد که استاد طریان یکی از فعالان برجسته آن بود.

طریان عاشق تدریس بود و باور داشت که اساتید و معلمان باید به‌طور مداوم درحال مطالعه باشند تا دانش خود را با آخرین پیشرفت‌های علمی بروز کنند. او که از موفقیت شاگردان خود بیشترین لذت را می‌برد، چندین‌بار اعلام کرد که اگر زندگی خود را از اول آغاز کند، همین مسیر را دوباره ادامه می‌دهد.

آلنوش درنهایت در سن ۵۹ سالگی درخواست بازنشستگی خود را به ریاست دانشگاه تهران اعلام کرد و در تاریخ ۱۵ شهریور ۱۳۵۸ رسماً بازنشسته شد.

دوران بازنشستگی و مرگ آلنوش طریان

آلنوش طریان خانه خود را برای استفاده دانشجویان ارمنی که محل مناسبی برای زندگی نداشتند به «جامعه ارمنیان جُلفا» اهدا کرد. به همین علت، طریان آخرین سال‌های زندگی خود را در «خانه توحید» که یک مؤسسه توانبخشی و نگهداری سالمندان است، زندگی کرد. او هیچ خویشاوندی در ایران نداشت.

او زنی خوش‌اقبال بود، از این جهت که دولتمردان و سیاستمداران رده بالای ایرانی و ارمنی و همچنین جامعه ارمنیان، مشارکت‌های علمی او را ارج می‌نهادند. او بارها در طول حیات خود به‌خاطر ۳۰ سال تدریس و تلاش در راه علم مورد تقدیر قرار گرفت.

استاد طریان توانست «نشان مسروپ ماشتوتس» را از «جاثلیق آرام اول»، رهبر مذهبی ارمنیان جهان، دریافت کند. او همچنین لوح‌های تقدیری از دفتر ریاست جمهوری، وزارت رفاه و سازمان بازنشستگی دریافت کرد.

سازمان علوم و ستاره‌شناسی تهران، دانشکده فیزیک دانشگاه تهران، انجمن نجوم آماتوری ایران، مؤسسه ژئوفیزیک تهران و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز ازجمله سازمان‌هایی هستند که از آلنوش طریان تقدیر کرده‌اند. از میان سازمان‌های فرهنگی که از او تقدیر کرده‌اند می‌توان به انجمن خیریه بانوان ارامنه تهران و انجمن فرهنگی «بیستون» اشاره کرد.

طریان به‌علت مشارکت خود در ساخت رصدخانه خورشیدی ایران «مادر فیزیک خورشید ایران» لقب گرفت. همچنین به علت این که او اولین زنی بود که به مقام استادی فیزیک رسید، او را «مادر نجوم» یا «مادر اخترفیزیک ایران» می‌نامند.

طریان باور داشت که موفقیت او در کار و زندگی از نگرش انسانی او نشأت می‌گیرد. او به‌علت تعهد تمام و کمالی که به ترویج مطالعه و آموزش علم فیزیک در ایران داشت، هیچ‌گاه ازدواج نکرد. رفتار طریان با دانشجویانش بسیار دوستانه و محترمانه بود. او این رفتار با دانشجویان را برگرفته از روحیه انسان‌دوستانه خود می‌دانست که در هر شرایطی سعی می‌کرد یک الگوی انسانیت برای شاگردان خود باشد. او این خصیصه را یکی از عوامل موفقیت خود در آموزش فیزیک می‌دانست. دکتر آلنوش طریان ماه و خورشید و در کنار آن‌ها دانشجویان فیزیک را فرزندان خود می‌دانست.

بسیاری از دانشجویان و شاگردان استاد طریان در آینده خود تبدیل به اساتید و فیزیکدانان مهم و بزرگ کشور شدند و در بسیاری از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مهم کشور راه او را ادامه دادند.

آلنوش طریان در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۹ و در سن ۹۱ سالگی در خانه سالمندان توحید درگذشت. مراسم ترحیم او در تاریخ ۱۶ اسفند در کلیسای حضرت مریم برگزار شد.

سخن پایانی

آلنوش طریان در سی سال خدمت خود به علم نجوم و فیزیک در ایران توانست تحولی در این رشته پدید آورد. ناکافی بودنِ منابع آموزشی و پژوهشی یکی از موانع اصلی طریان در طول سی سال دوران حرفه‌ای او بود. اما سوابق او نشان از تعهدی راسخ و انگیزه‌ای قدرتمند برای نشر آموزش و تحقیقات علمی در کشور ما دارد.

اغراق‌آمیز نیست اگر بگوییم که آلنوش طریان به‌عنوان اولین بانوی فیزیکدان ایرانی نقشی اساسی برای هموار ساختن حضور افراد به خصوص بانوان در این رشته ایفا کرده است.

جمع‌بندی

آلنوش طریان یکی از مشاهیر بزرگ دوران معاصر ایران است که تمام قدرت ذهن و توانایی‌های خود را صرف آموزش علم فیزیک و بنیان‌گذاری رشته اخترفیزیک در ایران و همچنین تاسیس رصدخانه خورشیدی کرد.

در این مطلب به زندگینامه این استاد بزرگ پرداختیم و مسیری را که ایشان برای رسیدن به این جایگاه بزرگ طی کرده است، مرور کردیم. دیدیم که تأکید او بر ویژگی‌های انسانی یکی از دلایل اصلی موفقیت اوست.

سؤالات متداول