1

نیلوفر آبی، یک گل نیلوفر آبی خیره‌کننده که با اسطوره‌شناسی مصر باستان گره خورده است، مدت‌هاست که باستان‌شناسان و تاریخ‌دانان را مسحور خود کرده است. گلبرگ‌های آن به‌طور مشهور بر روی مومیایی توت‌عنخ‌آمون دیده شده‌اند و تصاویر آن در طومارهای باستانی و هنر معابد به وفور یافت می‌شود.

برای دهه‌ها، محققان گمان می‌کردند که این گل دارای خواص روان‌گردان قوی بوده و در آیین‌های مذهبی همراه با شراب استفاده می‌شده است؛ آیین‌هایی که سرشار از وجد و رؤیاهای الهی بوده‌اند.

امروزه، گیاهی با همین نام به‌طور گسترده در فضای آنلاین به فروش می‌رسد و وعده‌هایی از آرامش ذهنی تا افزایش آگاهی ارائه می‌دهد. اما به گفته “لیام مک‌اوی”، دانشجوی انسان‌شناسی دانشگاه برکلی، این محصولات امروزی شباهت چندانی به نیلوفر آبی واقعی دوران باستان ندارند.

مک‌اوی سال‌ها صرف تحقیق درباره Nymphaea caerulea، نیلوفر آبی واقعی مصر کرده است. او با تحصیل در رشته فرعی مصرشناسی و با حمایت مرکز علوم روان‌گردان دانشگاه برکلی، به متون باستانی رجوع کرده، با شیمی‌دانان همکاری داشته و حتی از طریق سایت “ردیت” به دنبال نمونه‌های این گیاه بوده است.

یافته‌های مک‌اوی نشان می‌دهد که گیاهی که در مصر باستان مورد احترام بوده، با نیلوفرهای آبی که امروزه در بازارهای آنلاین به فروش می‌رسند متفاوت است و هم گونه و هم اثرات این گیاه به‌شدت مورد سوءتفاهم قرار گرفته‌اند.

داستان نیلوفر آبی مصر

سفر مک‌اوی به‌طور غیرمنتظره‌ای در دوران دبیرستان آغاز شد، زمانی که او به مستندی قدیمی از شبکه “بی‌بی‌سی” با نام Sacred Weeds برخورد کرد. در این مستند، محققان به شرکت‌کنندگان شرابی حاوی گلبرگ‌های نیلوفر دادند تا مشاهده کنند که آیا به حالت روان‌گردان وارد می‌شوند یا خیر. این فیلم، با جلوه‌های ویژه تاریخ‌گذشته و روش‌های مشکوک، تأثیر عمیقی بر او گذاشت.

او مجذوب شد.
“می‌خواستم بگذارم این گیاه داستان خودش را بگوید و در بحثی مشارکت کنم که پر از شبه‌علم است – شبه‌علمی که برای برخی افراد سودهای کلانی به همراه دارد.”

وقتی به دانشگاه برکلی راه یافت، تحقیقات خود را عمیق‌تر کرد. از طریق دروس دانشگاهی و کار در موزه مردم‌شناسی فیبی آ. هرست، او یاد گرفت که خط هیروگلیف را بخواند و نیلوفر آبی واقعی مصر را با مشخصات متمایز کاسبرگ‌های خال‌دار و تعداد گلبرگ‌های ثابتش تشخیص دهد.

این گل بارها و بارها در طومارها و جشن‌های مذهبی مصر دیده شده است، به‌ویژه در جشن مستی هاثور – رویدادی که در آن شرکت‌کنندگان آن‌قدر می‌نوشیدند تا به حالتی از بی‌خبری می‌رسیدند و پس از آن، حتی برای لحظاتی کوتاه، چهره الهه هاثور را مشاهده می‌کردند.

گل‌هایی که به نام نیلوفر آبی فروخته می‌شوند

هرچه مک‌اوی بیشتر تحقیق کرد، بیشتر به این موضوع شک کرد که آیا گل‌هایی که امروزه به‌عنوان “نیلوفر آبی” فروخته می‌شوند، همان گیاه اصیل هستند یا خیر.

بسیاری از این محصولات، که اغلب به‌عنوان آرام‌بخش یا تقویت‌کننده قوای جنسی تبلیغ می‌شوند، در چای‌ها، ویپ‌ها (دستگاه‌های بخارساز) یا روغن‌های ضروری استفاده می‌شوند. آن‌ها ادعا می‌کنند که بینش معنوی یا بهبود خواب را به همراه دارند. اما آیا واقعاً این محصولات همان Nymphaea caerulea هستند؟

برای یافتن پاسخ، مک‌اوی به نمونه‌ای معتبر نیاز داشت. اما با توجه به اینکه جمعیت‌های وحشی این گیاه به دلیل ساخت سدها و از بین رفتن زیستگاه‌ها در آستانه انقراض قرار گرفته‌اند، او مجبور شد به اینترنت روی بیاورد.

در ردیت، با فردی در آریزونا آشنا شد که ادعا می‌کرد نیلوفر آبی واقعی را پرورش می‌دهد. این فرد قبول کرد که یک نمونه زنده ارسال کند، که پس از بررسی توسط گیاه‌شناسان دانشگاه برکلی، تأیید شد که همان گونه اصیل است.

اکنون، این گیاه در باغ گیاه‌شناسی دانشگاه برکلی نگهداری می‌شود و به تنها نمونه شناخته‌شده از نیلوفر آبی مصر در مجموعه دانشگاه‌های ایالات متحده تبدیل شده است.

تحلیل شیمیایی و کشف تفاوت‌ها

مک‌اوی همچنین گلبرگ‌هایی را از فروشگاه Etsy خرید تا آن‌ها را مقایسه کند. او با همکاری ایوان ویلیامز، استاد شیمی دانشگاه برکلی، و آنتونی یاوارونه، دانشمند محقق، از طیف‌سنج جرمی برای بررسی ترکیبات شیمیایی دو نمونه استفاده کرد.

نتایج واضح بود:
گل اصیل، میزان بسیار بیشتری از ترکیب آلکالوئیدی “نوسیفرین” داشت، که تصور می‌شود عامل اثرات روان‌گردان آن باشد. در مقابل، نمونه خریداری‌شده از Etsy احتمالاً متعلق به گونه‌ای غیرروان‌گردان بود.

نگاهی تازه به آیین‌های باستانی

در مصر باستان، تصور می‌شود که مردم نیلوفر آبی را مستقیماً در شراب خیس می‌کردند تا اثرات آن آزاد شود. اما تحلیل شیمیایی مک‌اوی نشان می‌دهد که این فرضیه بعید است.

در حالی که نوسیفرین خالص در الکل حل می‌شود، اما گلبرگ‌های مومی این گیاه به‌راحتی آن را آزاد نمی‌کنند. در عوض، احتمال دارد که ماده‌ای چرب – مشابه روغن زیتون – برای استخراج این ترکیب استفاده شده و سپس به شراب افزوده شده باشد.

“ما به این نتیجه رسیده‌ایم که مصریان باستان فقط آن را در شراب نمی‌انداختند. ما فرض می‌کنیم که ابتدا یک روغن تزریقی ایجاد می‌کردند که بعداً به شراب اضافه می‌شد.”

این کشف، قرن‌ها برداشت اشتباه درباره آیین‌های مصر باستان را تغییر داده و پرسش‌های جدیدی را درباره چگونگی تعامل آن‌ها با ترکیبات گیاهی مطرح می‌کند.

جستجو برای بقایای مولکولی

مک‌اوی در گام بعدی قصد دارد یک جام ۳۰۰۰ ساله از موزه هرست را به‌طور شیمیایی تجزیه و تحلیل کند تا آثار چربی‌هایی را که از فرضیه او حمایت می‌کنند، کشف کند – و شاید حتی بقایای مولکولی نیلوفر آبی را بیابد.

همچنین، با همکاری ویلیامز و وینا آوادانی، دانشجوی دکتری، قصد دارد از کروماتوگرافی مایع برای تجزیه بیشتر ترکیبات این گل استفاده کند تا بتوانند ماهیت واقعی نیلوفر آبی اصیل را بهتر درک کنند.

جادوی باستان و علم مدرن

مک‌اوی، که در حال آماده شدن برای فارغ‌التحصیلی و دنبال کردن حرفه‌ای در حقوق مالکیت فکری است، تحقیقات خود را نمونه‌ای از تعامل میان علوم و علوم انسانی می‌داند.

“باید افرادی حضور داشته باشند که مردم را نه فقط از منظر اقتصاد، پول یا سیاست، بلکه به‌عنوان انسان‌هایی با پیوندهای معنایی در جوامع ببینند.”

تحقیقات او نه‌تنها افسانه را از حقیقت در مورد نیلوفر آبی امروزی جدا می‌کند، بلکه دریچه‌ای تازه به تجربه واقعی تمدن مصر باستان می‌گشاید.