در سال‌های اخیر، موج جدیدی از مهاجرت در اکوسیستم استارتاپی ایران شکل گرفته؛ اما این بار نه مهاجرت نیروی کار یا نخبگان، بلکه کوچ خود استارتاپ‌ها. کسب‌وکارهایی که روزی با امید تغییر و نوآوری پا به میدان گذاشتند، امروز به دلایل مختلف تصمیم می‌گیرند خاک ایران را ترک کنند و در کشورهایی با ثبات اقتصادی و حمایت قانونی، مسیر رشد خود را ادامه دهند.
این گزارش، نگاهی تحلیلی دارد به دلایل این مهاجرت، مقصدهای محبوب استارتاپ‌ها، و راهکارهایی که می‌توانند جلوی این روند خطرناک را بگیرند.
فرار از چالش‌های ساختاری؛ دلایل اصلی خروج
بررسی‌ها نشان می‌دهد مهاجرت استارتاپ‌ها از ایران عمدتاً به سه دلیل اصلی اتفاق می‌افتد:
۱. بی‌ثباتی اقتصادی و ارزی
۲. نبود قوانین شفاف و باثبات
۳. دسترسی محدود به بازارهای بین‌المللی و سرمایه‌گذاران خارجی
نوسان‌های شدید نرخ ارز باعث شده قیمت‌گذاری محصولات و خدمات دیجیتال غیرقابل پیش‌بینی باشد. در حالی‌که مقیاس‌پذیری استارتاپ‌ها بدون ثبات مالی و امکان برنامه‌ریزی دقیق عملاً غیرممکن است.
از سوی دیگر، پیچیدگی‌های حقوقی و ریسک‌های قضایی مثل فیلترینگ ناگهانی، مسدود شدن درگاه پرداخت یا ورود سازمان‌های نظارتی بدون رویه مشخص، یکی از دلایل مهم دل‌سردی بنیان‌گذاران است.
آمارهایی که چشم‌انداز تغییرات را نشان می‌دهند
بر اساس گزارش‌های غیررسمی، در ۵ سال گذشته بیش از ۱۰۰ تیم استارتاپی ایرانی مسیر مهاجرت یا ثبت شرکت در خارج از کشور را انتخاب کرده‌اند. طبق بررسی مرکز نوآوری «فینووا»، حدود ۴۵ درصد استارتاپ‌هایی که سرمایه خارجی جذب کرده‌اند، برای ادامه فعالیت، ناچار به خروج از ایران یا ثبت شرکت در کشور ثالث شده‌اند.
یکی از نمونه‌های معروف، استارتاپ باهمتاست که پس از فشارهای حقوقی و مشکلات بانکی، از بازار ایران خارج شد. بنیان‌گذاران این شرکت در مصاحبه‌ای اعلام کردند:
«بزرگ‌ترین مانع ما، عدم شفافیت قانونی بود. نمی‌دانستیم آیا فردا صبح می‌توانیم همچنان فعال باشیم یا نه.»
مقصدهای مهاجرت: از استانبول تا دبی
بسیاری از استارتاپ‌های ایرانی، برای ادامه فعالیت خود، کشورهایی مثل ترکیه، امارات، ارمنستان و گرجستان را انتخاب می‌کنند. دلایل این انتخاب مشخص است:
- قوانین حمایتی برای جذب استارتاپ‌های خارجی
- زیرساخت‌های فناورانه قوی‌تر
- دسترسی به درگاه‌های پرداخت بین‌المللی
- هزینه زندگی و راه‌اندازی کمتر از اروپا و آمریکا
برای مثال، دبی با راه‌اندازی منطقه «Dubai Future District» و ارائه ویزای نوآوری، به یکی از قطب‌های استارتاپی منطقه تبدیل شده. در حالی‌که در ایران، استارتاپ‌ها همچنان برای گرفتن مجوز پرداخت‌یاری یا نماد اعتماد الکترونیکی با موانع متعدد مواجه‌اند.
نقش دولت در تشدید یا تعدیل مهاجرت
یکی از چالش‌های جدی اکوسیستم استارتاپی ایران، تعدد نهادهای تصمیم‌گیر و نبود یک مرجع مشخص برای ساماندهی فضای دیجیتال است. استارتاپ‌ها با وزارت ارتباطات، سازمان مالیات، بانک مرکزی، پلیس فتا، مرکز توسعه تجارت الکترونیک، و گاه شورای عالی فضای مجازی طرف هستند؛ هرکدام با دستورالعمل‌هایی متفاوت و گاهی متناقض.
با وجود اقدامات برخی نهادها برای حمایت از استارتاپ‌ها مثل ایجاد مناطق نوآوری یا مراکز رشد، خلأهای قانونی و تداخل تصمیم‌گیری‌ها همچنان مانعی جدی هستند.
مقایسه تطبیقی با کشورهای منطقه
برای درک بهتر دلایل مهاجرت استارتاپ‌ها از ایران، می‌توان مقایسه‌ای با حمایت‌هایی که کشورهای همسایه ارائه می‌کنند، داشت. کشورهای همسایه مانند امارات، ترکیه و ارمنستان فرصت‌های ویژه‌ای برای رشد کسب‌وکارهای نوپا فراهم کرده‌اند.
امارات
امارات یکی از قطب‌های مهم برای استارتاپ‌ها در منطقه است. این کشور با معافیت‌های مالیاتی جذاب، ویزای کارآفرینی و دسترسی به بازارهای جهانی، بستری مناسب برای جذب استارتاپ‌های فناوری و نوآور فراهم کرده است. بسیاری از استارتاپ‌های ایرانی به‌ویژه در حوزه‌های فین‌تک و ای‌کامرس، برای فعالیت بین‌المللی به دبی و دیگر امارت‌ها مهاجرت کرده‌اند.
ترکیه
در ترکیه نیز برنامه‌های حمایتی برای استارتاپ‌ها وجود دارد. ترکیه با ارائه ویزای فناوری، حمایت از استارتاپ‌ها از طریق سرمایه‌گذاری‌های خارجی و دسترسی به سرمایه‌گذاران اروپایی، بستر مناسبی برای رشد کسب‌وکارهای نوپا فراهم کرده است. همچنین، فضای کسب‌وکار در ترکیه نسبت به ایران شفاف‌تر و از نظر اقتصادی پایدارتر است.
ارمنستان
ارمنستان هم در سال‌های اخیر تبدیل به یکی از مقاصد محبوب برای استارتاپ‌های ایرانی شده است. این کشور با هزینه‌های زندگی پایین، امکان دسترسی به شبکه‌های بانکی بین‌المللی و زیرساخت‌های فناورانه، شرایط مطلوبی را برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا فراهم کرده است.
ایران
اما در ایران، شرایط به‌گونه‌ای است که استارتاپ‌ها با چالش‌های مختلفی روبه‌رو هستند. پیچیدگی‌های حقوقی، نوسانات ارزی، و عدم شفافیت قانونی مانع از رشد آزاد و سریع کسب‌وکارهای نوپا شده‌اند. علاوه بر این، بسیاری از استارتاپ‌ها برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی یا تعامل با بازارهای بین‌المللی با محدودیت‌هایی مواجه هستند.
این تفاوت‌ها باعث شده استارتاپ‌ها ترجیح دهند به کشورهایی بروند که حمایت‌های قانونی و زیرساخت‌های پایدار برای کسب‌وکارهای نوپا فراهم می‌کنند.
مهاجرت خاموش: پدیده «ثبت در خارج، فعالیت در داخل»
یکی از پدیده‌های رایج میان استارتاپ‌های ایرانی، مدل «ثبت شرکت در خارج و ادامه فعالیت از داخل کشور» است. در این روش، بنیان‌گذاران برای استفاده از مزایای قانونی، مالی و زیرساختی، شرکت خود را در کشور ثالث به ثبت می‌رسانند اما تیم اجرایی همچنان در ایران باقی می‌ماند و از راه دور فعالیت می‌کند.
در نگاه اول، این مدل شاید راه‌حلی موقت و کم‌هزینه برای فرار از محدودیت‌ها به‌نظر برسد. اما در بلندمدت، آسیب‌های پنهانی به‌دنبال دارد: از تضعیف مالکیت فکری ملی و فرار سرمایه انسانی گرفته تا خروج برندهای نوآور از چرخه اقتصادی کشور. اگر این روند ادامه پیدا کند، نه‌تنها تیم‌ها به‌تدریج از ایران کوچ می‌کنند، بلکه اکوسیستم نوآوری کشور دچار فرسایش مزمن خواهد شد.
راهکارها: چطور جلوی این موج را بگیریم؟
برای کاهش مهاجرت استارتاپ‌ها، چند اقدام کلیدی ضروری است:
- تدوین قوانین حمایتی مشخص و باثبات برای استارتاپ‌ها
- تسهیل فرآیند جذب سرمایه خارجی بدون بروکراسی بانکی
- ایجاد دسترسی پایدار و امن به اینترنت و زیرساخت‌های ابری
- تشکیل یک نهاد مرکزی برای حمایت و نظارت بر استارتاپ‌ها
- ایجاد مناطق آزاد دیجیتال با مشوق‌های مالیاتی و حقوقی
همچنین، ایجاد صندوق‌های جسورانه دولتی با مدیریت خصوصی می‌تواند سرمایه لازم برای رشد استارتاپ‌ها در داخل کشور را تأمین کند تا دیگر نیازی به مهاجرت احساس نشود.
جمع‌بندی: زنگ خطر جدی برای آینده دیجیتال ایران
مهاجرت استارتاپ‌ها، تنها خروج چند شرکت نوپا نیست؛ بلکه هشداری برای سیستم اقتصادی کشور است. وقتی نوآوران تصمیم می‌گیرند از ایران بروند، یعنی ساختارها برای رشد خلاقیت مناسب نیستند.
اگر سیاست‌گذاران همچنان درگیر نگاه امنیتی و محدودکننده به استارتاپ‌ها باشند، آینده اقتصاد دیجیتال ایران در معرض تهدید جدی قرار می‌گیرد. اما اگر تغییر نگاه اتفاق بیفتد و راه برای تعامل باز شود، می‌توان اکوسیستمی ساخت که نه‌تنها مانع مهاجرت شود، بلکه مهاجران دیجیتال را هم به کشور بازگرداند.
source