1

در نگاه اول، یک کلونی زنبور عسل نمونه‌ای بی‌نقص از وحدت به نظر می‌رسد. درون کندو، هزاران زنبور با هماهنگی کار می‌کنند؛ زنبورهای جمع‌آورنده به دنبال شهد می‌گردند، گروهی وظیفه آب‌رسانی دارند، تهویه‌کننده‌ها با بال زدن دمای محیط را کاهش می‌دهند و زنبورهای نگهبان ورودی را زیر نظر می‌گیرند.

نقش شخصیت در رفتار تدافعی زنبورها

در این رقص هماهنگ، دفاع از کندو اهمیت بالایی دارد، اما شخصیت زنبورها نیز در این میان نقش دارد. همه زنبورها تصمیم به نیش زدن نمی‌گیرند.

چه چیزی باعث می‌شود یک زنبور نیش بزند؟

پژوهشی جدید از دانشگاه کنستانس آلمان به بررسی این پرسش پرداخته است که چرا برخی زنبورها به تهدیدها پاسخ می‌دهند، اما برخی دیگر عقب‌نشینی می‌کنند.

پژوهشگران دریافتند که زنبورها نه‌تنها در آمادگی برای نیش زدن با یکدیگر تفاوت دارند، بلکه شخصیت آن‌ها نیز در طول زمان و در شرایط مختلف ثابت می‌ماند. هرچند کندو به صورت یکپارچه عمل می‌کند، اما تصمیم‌گیری از درون هر زنبور آغاز می‌شود.

زنبورها بین نیش زدن یا پرهیز انتخاب می‌کنند

چطور آزمایش انجام شد؟

این تحقیق به رهبری “کاویتا کانان” دانشجوی دکتری و “مورگان نوویان” عصب‌شناس، انجام شد. آن‌ها برای مطالعه رفتار نیش زدن، گروهی از زنبورهای نگهبان را انتخاب کردند، زیرا این گروه به‌طور طبیعی بیشتر در معرض تهدید قرار دارند.

کانان توضیح داد: «در حالت کلی می‌توان انتظار داشت که، بر اساس تقسیم وظایف، رفتار نیش زدن یک زنبور جمع‌آورنده با یک زنبور نگهبان متفاوت باشد. برای کاهش عوامل مداخله‌گر، انتخاب زنبورهای نگهبان اولین قدم منطقی بود.»

در آزمایش‌ها، زنبورها در معرض یک ماکت چرخان قرار گرفتند که نقش شکارچی را شبیه‌سازی می‌کرد. این طراحی اجازه می‌داد زنبورها بدون آسیب‌دیدگی چندین بار واکنش نشان دهند یا بی‌تفاوت بمانند. هر عمل یا بی‌عملی به‌دقت ثبت می‌شد.

همه زنبورها به بوی هشدار واکنش نشان نمی‌دهند

نقش «فرومون هشدار نیش»

در زنبورهای عسل، نیش فقط یک سلاح نیست، بلکه نوعی فراخوان دفاعی است. وقتی یک زنبور نیش می‌زند، ماده‌ای شیمیایی به نام «فرومون هشدار نیش» (SAP) آزاد می‌کند که عمدتاً از «ایزو-آمیل استات» (IAA) تشکیل شده است.

این سیگنال، دیگر زنبورها را برای دفاع گروهی فرا می‌خواند. هرچه تعداد زنبورهای واکنش‌دهنده بیشتر شود، غلظت IAA نیز افزایش می‌یابد، تا جایی که پس از مدتی واکنش‌ها کاهش می‌یابد تا تلفات بیش از حد رخ ندهد.

واکنش زنبورها به IAA

مطالعه نشان داد که SAP بر رفتار زنبورها تأثیر دارد، اما این تأثیر در همه زنبورها یکسان نیست. برخی از زنبورها با وجود وجود این سیگنال، باز هم از نیش زدن خودداری کردند. به گفته نوویان، «در نهایت مشخص شد که این عوامل اگرچه تأثیرگذار بودند، اما پیش‌بینی‌پذیری رفتار فردی زنبورها را تغییر نمی‌دادند.»

زنبورهایی که در یک آزمایش نیش زده بودند، معمولاً در دفعات بعد نیز همین کار را تکرار کردند. در مقابل، زنبورهای منفعل، حتی در شرایط هشدار، واکنشی نشان ندادند.

پیوند شخصیت و رفتار نیش‌زدن در زنبورها

رفتار پایدار در طول زمان

در چهار دوره آزمایش، پژوهشگران دریافتند که رفتار نیش زدن در اکثر زنبورها پایدار بود. برخی همیشه نیش می‌زدند، برخی هرگز، و تنها تعداد اندکی رفتار متغیری داشتند.

هرچه فاصله زمانی بین آزمایش‌ها کمتر بود، پایداری رفتاری بیشتر به چشم می‌خورد. این یافته نشان می‌دهد که حالت‌های درونی مانند شرایط عصبی یا هورمونی می‌توانند بر تصمیم‌گیری زنبورها تأثیر بگذارند. این یعنی رفتار زنبور نتیجه پرتاب سکه نیست، بلکه ناشی از وضعیت درونی نسبتاً پایدار است.

الگوهایی مثل ۰−۱−۰−۱ (یعنی نیش نزدن، نیش زدن، نیش نزدن، نیش زدن) نادر بودند. بیشتر زنبورها یا همواره نیش می‌زدند یا هرگز نمی‌زدند. این موضوع نشان می‌دهد که واکنش زنبور تنها به محرک وابسته نیست، بلکه نوعی تداوم حالتی شبیه «خلق‌وخو» نیز وجود دارد.

تأثیر هم‌نوعان بر رفتار تهاجمی زنبورها

کاهش پرخاشگری در حضور دیگران

زنبورها موجوداتی اجتماعی هستند، اما حضور هم‌نوعان همیشه رفتار پرخاشگرانه را افزایش نمی‌دهد. برعکس، زمانی که زنبورها به صورت جفت آزمایش شدند، میزان نیش زدن آن‌ها کمتر از حالتی بود که تنها بودند.

این یافته با باورهای قبلی در تضاد است. برخلاف تصور، گروه‌های بزرگ‌تر الزاماً به معنای افزایش پرخاشگری نیستند. حتی برخی مطالعات قدیمی نشان می‌دهند که کلونی‌های بزرگ‌تر، به طور میانگین، رفتار دفاعی کمتری دارند.

در آزمایش‌های دوتایی، زنبورها کمتر از حد انتظار نیش زدند، حتی زمانی که هردو به IAA دسترسی داشتند. با این حال، اگر یکی از زنبورها واقعاً نیش می‌زد و SAP ترشح می‌کرد، احتمال پیوستن زنبور دوم بیشتر می‌شد. ولی این تأثیر نیز با گذشت زمان و تکرار کاهش یافت.

زنبورهای آرام کمتر نیش می‌زنند

در بخشی دیگر از تحقیق، تیم پژوهشی بررسی کرد که آیا زنبورهای آرام در حضور زنبورهای پرخاشگر رفتار خود را تغییر می‌دهند یا نه.

نتیجه منفی بود. زنبورهای آرام، حتی در گروه‌هایی پر از زنبورهای مهاجم، آرام باقی ماندند. همچنین زنبورهای تهاجمی نیز رفتار خود را حفظ کردند. تنها عامل مؤثر در تغییر رفتار، سطح SAP در محیط بود؛ مقدار بیشتر آن احتمال نیش زدن را افزایش می‌داد.

نتیجه‌گیری: واکنش شیمیایی، نه تأثیر اجتماعی

این یافته‌ها نشان دادند که زنبورهای عسل رفتار هم‌نوعان خود را تقلید نمی‌کنند. آن‌ها به سیگنال‌های شیمیایی واکنش نشان می‌دهند، نه به فشار اجتماعی.

مقاومت زنبورها در برابر اثر گروهی

تصمیم فردی در جامعه زنبورها

نتایج این پژوهش دیدگاه «کندویی که همچون یک واحد منسجم عمل می‌کند» را به چالش می‌کشد. هر زنبور دارای آستانه‌ای درونی برای واکنش است. این آستانه ممکن است با فرومون هشدار پایین بیاید، با گذر زمان تضعیف شود یا با حضور دیگران افزایش یابد.

با این حال، تصمیم نهایی همچنان با خود زنبور است. نیش زدن، تصمیمی جمعی نیست، بلکه واکنشی فردی است که تحت تأثیر شرایط درونی و شخصیت پایدار شکل می‌گیرد.

به گفته پژوهشگران، «این‌که زنبورها واکنش به SAP را متوقف می‌کنند اما به تهدید واقعی پاسخ می‌دهند، شاید مثالی دیگر از این باشد که اطلاعات شخصی برای آن‌ها از اطلاعات اجتماعی ارزش بیشتری دارد.»

آینده پژوهش در رفتارشناسی زنبورها

این مطالعه مسیر را برای تحقیقات عمیق‌تر در زمینه رفتار زنبورهای عسل هموار می‌کند. اکنون که پایداری رفتار فردی اثبات شده است، امکان بررسی ریشه‌های زیستی شخصیت، از جمله دلایل عصبی یا هورمونی پرخاشگری فراهم شده است.

کندو ممکن است ظاهری یکپارچه داشته باشد، اما درون آن ذهن‌هایی متنوع قرار دارند؛ برخی آماده جان‌فشانی برای کلونی هستند، برخی دیگر ترجیح می‌دهند منتظر بمانند، حتی زمانی که زنگ خطر به صدا درآمده است. هر دو گروه بخشی از برنامه طبیعت‌اند و در کنار هم، توازن میان خطرپذیری و بقا را حفظ می‌کنند.