1
انتقال از شکار و گردآوری به کشاورزی، زندگی بشر را برای همیشه تغییر داد. این تحول، نحوه زندگی، غذا خوردن، کار کردن و شکل‌گیری جوامع انسانی را بازتعریف کرد.
اما این تغییر مهم چگونه در مناطقی مانند آناتولی و اژه رخ داد؟ آیا کشاورزان اولیه به این مناطق مهاجرت کردند و کشاورزی را با خود آوردند؟ یا شکارچیان-گردآورندگان محلی خودشان به شیوه‌های جدید روی آوردند؟
کشف جدید درباره گسترش کشاورزی
مطالعه‌ای تازه پاسخی روشن‌تر به این سؤال ارائه می‌دهد. گروهی از دانشمندان از دانشگاه فنی خاورمیانه (METU) و دانشگاه حاجت‌تپه در ترکیه با همکاری دانشگاه لوزان (UNIL) سوئیس با ترکیب داده‌های باستان‌شناسی و ژنتیکی، داستان این گذار تاریخی را بازسازی کردند.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که تحول نوسنگی یک روند یکسان و عمومی نبود. در برخی مناطق مردم با ایده‌های جدید وارد شدند. اما در جاهای دیگر، ایده‌ها بسیار سریع‌تر از مردم حرکت کردند.
گسترش کشاورزی بدون جابه‌جایی جمعیت
بررسی هم‌زمان DNA و اشیای باستانی
دانشمندان با تحلیل هم‌زمان DNA و ابزارهای باستانی توانستند تصویری دقیق‌تر از چگونگی گسترش کشاورزی اولیه به دست آورند.
دیلک کپتکین، نویسنده اصلی مطالعه توضیح داد: «در برخی مناطق غرب آناتولی، اولین نشانه‌های زندگی روستایی نزدیک به ۱۰ هزار سال پیش ظاهر می‌شود. اما هم‌زمان، تداوم ژنتیکی هزاران ساله دیده می‌شود که نشان می‌دهد مهاجرت یا ترکیب گسترده جمعیت‌ها اتفاق نیفتاده، اگرچه تغییرات فرهنگی قطعاً در جریان بوده است.»
ثبات ژنتیکی، تحول فرهنگی
این یافته نشان می‌دهد که در بخش‌هایی از آناتولی، مردم شیوه زندگی خود را تغییر دادند بدون آنکه جایگزین شوند. جوامع محلی از نظر ژنتیکی برای هزاران سال پایدار ماندند، در حالی که ابزارها، خانه‌ها و آیین‌های آن‌ها به مرور دگرگون شد.
تبادل فرهنگی ایده‌های کشاورزی
سؤالی درباره پیش از مهاجرت به اروپا
پیش از این می‌دانستیم که حدود ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد، کشاورزان آناتولی به اروپا مهاجرت کردند و شکار و گردآوری را جایگزین کشاورزی کردند. اما آنچه پیش از این رخ داده بود، همچنان در ابهام بود.
کپتکین گفت: «مطالعه ما به ما این امکان را می‌دهد که به گذشته برگردیم، به رویدادهایی که تا پیش از این بیشتر در حد فرضیه بودند.»
کشف یک ژنوم ۹۰۰۰ ساله
یکی از یافته‌های مهم این پژوهش، توالی‌یابی ژنوم فردی ۹۰۰۰ ساله از غرب آناتولی بود که قدیمی‌ترین ژنوم کشف‌شده در این منطقه به شمار می‌رود.
علاوه بر این، محققان ۲۹ ژنوم جدید را بررسی و با داده‌های قبلی ترکیب کردند. نتیجه نشان داد که در بیش از ۷۰۰۰ سال تغییرات ژنتیکی چشمگیری رخ نداده است.
آنا-ساپفو مالاسپیناس از دانشگاه لوزان گفت: «از نظر ژنتیکی، این افراد عمدتاً بومی بودند، یعنی اجداد آن‌ها اخیراً از جای دیگری نیامده بودند. با این حال، فرهنگ مادی آن‌ها به سرعت تغییر کرد: از زندگی در غارها به خانه‌ها مهاجرت کردند و ابزارها و آیین‌های جدیدی از مناطق دوردست پذیرفتند.»
این یافته نشان می‌دهد که جوامع محلی احتمالاً شیوه‌های نوسنگی را از طریق تبادل فرهنگی، نه جابه‌جایی جمعیت، فرا گرفته‌اند.
حرکت فرهنگ بدون مهاجرت گسترده
نقش «تحرک پس‌زمینه»
سؤال مهم این است: ایده‌های جدید چگونه بدون مهاجرت‌های بزرگ به این جوامع رسیدند؟ پاسخ در مفهومی به نام «تحرک پس‌زمینه» نهفته است.
مهمت سومل از METU توضیح داد: «تحرک پس‌زمینه یعنی جابه‌جایی اندک اما مداوم افراد در مناطق مختلف، احتمالاً به دلایلی مانند تجارت، یافتن همسر یا انگیزه‌های دیگر. این تعاملات به تبادل ابزار و ایده‌ها منجر شد.»
شواهد تجاری
این نوع تحرک آرام در اشیای تجاری مانند ابسیدین (شیشه آتشفشانی برای ساخت ابزار) نیز مشاهده می‌شود. ابسیدین‌هایی در غرب آناتولی کشف شده که منشأ آن‌ها کوه‌های آتشفشانی در مرکز آناتولی، صدها کیلومتر دورتر است.
این نشانه‌ای آشکار از ارتباط مردم با یکدیگر است، حتی اگر جابه‌جایی‌های وسیع رخ نداده باشد.
تطبیق داده‌های ژنتیکی با شواهد باستانی
رویکرد نوین در بررسی داده‌ها
برای درک بهتر الگوی جابه‌جایی و تبادل، تیم پژوهشی از روشی نوین استفاده کرد. آن‌ها داده‌های DNA باستانی را با شواهد باستان‌شناسی از صدها مطالعه تطبیق دادند و سبک‌های سفالگری، ابزارها و معماری را به‌طور کمی ارزیابی کردند.
چیغدم آتاکومان از METU گفت: «با کمی‌سازی داده‌های باستان‌شناسی، برای نخستین بار توانستیم حجم زیادی از داده‌ها را در سایت‌های مختلف به‌طور مستقیم مقایسه کنیم.»
این روش به آن‌ها امکان داد که تشخیص دهند در کجا مردم جابه‌جا شده‌اند و در کجا ایده‌ها و روش‌هایی مانند کشاورزی بدون جابه‌جایی جمعیت گسترش یافته‌اند.
تأیید یک اصل باستان‌شناسی
این یافته‌ها تأیید کننده ضرب‌المثل قدیمی باستان‌شناسان است: «ظروف سفالی، نشانه جابه‌جایی مردم نیست.»
کپتکین گفت: «فقط ظاهر شدن سبک جدید سفالگری در مدارک باستانی لزوماً به معنای ورود گروه‌های جدید نیست. مطالعه ما این موضوع را ثابت می‌کند.»
نوسنگی: ترکیبی از تغییرات
ترکیب مهاجرت و تبادل فرهنگی
البته مهاجرت کاملاً منتفی نبود. در برخی مناطق آناتولی، داده‌های ژنتیکی نشان می‌دهد که حدود ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد، گروه‌های جدیدی وارد شده و با جمعیت‌های محلی ترکیب شدند. در منطقه اژه نیز موجی دیگر از جابه‌جایی‌ها اتفاق افتاد که عناصر فرهنگی جدیدی را با خود آورد و بعدها به اروپا منتقل شد.
فوسون اوزر از دانشگاه حاجت‌تپه توضیح داد: «این نوع مهاجرت‌ها که باعث تغییرات ژنتیکی مشهود شدند، احتمالاً بخش کوچکی از جابه‌جایی‌های کلی در مقایسه با تحرک پس‌زمینه را تشکیل می‌دادند.»
به گفته پژوهشگران، نوسنگی یک روند یکنواخت نبود، بلکه ترکیبی از تحولات مختلف بود: از پذیرش فرهنگی گرفته تا جابه‌جایی‌های محدود و گاه مهاجرت‌های گسترده.
کپتکین افزود: «انسان‌ها همیشه سازگار بوده‌اند و تمایل به تغییر سبک زندگی داشته‌اند. برای تغییر، نیازی به بحران یا مهاجرت‌های بزرگ نیست.»
رویکرد علمی متوازن‌تر
اهمیت رهبری محلی پژوهش
این مطالعه عمدتاً توسط پژوهشگران مستقر در ترکیه هدایت شد. از نگاه مالاسپیناس، این نوع همکاری علمی برای رشد علم در سطحی متوازن ضروری است.
او گفت: «همکاری ما نشان می‌دهد که جامعه علمی چگونه باید برای ایجاد چشم‌اندازی فراگیر و متعادل‌تر در تحقیقات جهانی حرکت کند.»
این پژوهش با اتصال داده‌های وسیع باستان‌شناسی و ژنتیکی، توانست مدل‌های ساده‌انگارانه درباره گسترش کشاورزی را کنار بگذارد. داستان واقعی بسیار غنی‌تر، پیچیده‌تر و انسانی‌تر است.
و این نکته مهم ماجراست: تغییر همیشه نتیجه فتح یا فروپاشی نیست. گاهی اوقات مردم فقط چیزی جدید را امتحان می‌کنند و به آن پایبند می‌مانند.
این مطالعه کامل در مجله Science منتشر شده است.