برد نهایی موشک کروز Kh-101 روسیه بین ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ کیلومتر گزارش شده است. تولید انبوه این موشک ظاهراً در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۱ آغاز شد و نخستین بار در عملیات نظامی روسیه در سوریه، توسط بمب‌افکن‌های Tu-160 و Tu-95MS استفاده شد. اولین گزارش‌ها از نسخه خوشه‌ای موشک Kh-101 که در طبقه‌بندی ناتو با عنوان AS-23A Kodiak شناخته می‌شود، در تابستان گذشته منتشر شد. با وجود نوین‌بودن این موشک، Kh-101 مدت‌هاست به‌عنوان مهم‌ترین موشک کروز پرتاب‌شونده از هوا در زرادخانه روسیه شناخته می‌شود.

نخستین شواهد از استفاده عملیاتی از کلاهک خوشه‌ای این موشک به شب هفتم ژوئن ۲۰۲۴ بازمی‌گردد که تصاویری از چاشنی کروی‌شکل مرتبط با این نوع کلاهک، در کنار بقایای موشک منتشر شد. وجود نسخه مجهز به کلاهک خوشه‌ای Kh-101 توسط تحلیل‌گران نظامی روس نیز تأیید شده است. آنان بر ارزش بالای این سلاح برای هدف‌گیری پایگاه‌های هوایی و سامانه‌های پدافند هوایی اوکراین تأکید داشته‌اند.

در کانال تلگرامی Milinfolive آمده است: «نبود کلاهک خوشه‌ای در موشک‌های کروز دوربرد روسی نظیر Kh-101 و Kalibr، در هفته‌های نخست درگیری‌ها تأثیر منفی بزرگی بر کارایی حملات موشکی علیه پایگاه‌های هوایی دشمن داشت، زمانی‌که نیروی هوایی اوکراین در آسیب‌پذیرترین وضعیت قرار داشت و سامانه‌های دفاع هوایی ارتش اوکراین قادر به سرنگونی بخش زیادی از موشک‌ها نبودند.»

ویژگی‌های‌ موشک کروز Kh-101 روسیه

کلاهک‌های خوشه‌ای این قابلیت را دارند که تهدید قابل‌توجهی برای اهداف پراکنده مانند سامانه‌های دفاع هوایی، انبار مهمات، خودروهای زرهی و اهداف مشابه ایجاد کنند — همان اهدافی که اوکراین با موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد ATACMS مجهز به کلاهک خوشه‌ای به‌شدت هدف قرار داد.

با این حال، شواهد حاکی از آن است که نسخه خوشه‌ای Kh-101 بدون تمایز خاصی علیه شهرهایی با جمعیت بیش از ۲۵۰ هزار نفر نیز به‌کار گرفته شده است. این روند ادامه‌ای بر حملات مکرر روسیه به زیرساخت‌های غیرنظامی در سراسر اوکراین است که با استفاده از انواع موشک‌ها و پهپادها صورت گرفته و در هفته‌های اخیر نیز شدت یافته است. با توجه به تعداد محدود موشک‌های Kh-101 و اهمیت بالای آن‌ها، نیروی هوایی روسیه در استفاده از این سلاح‌ها اولویت‌گذاری دقیقی دارد؛ یعنی انتخاب اهداف، اعم از غیرنظامی یا نظامی، به‌صورت هدفمند انجام می‌شود.

از نظر پلتفرم‌های پرتاب، بمب‌افکن Tu-160 قادر است تا ۱۲ فروند Kh-101 را درون محفظه‌های چرخان خود حمل کند، در حالی‌که هواپیمای توربوپراپ Tu-95MS می‌تواند حداکثر ۸ موشک Kh-101 را در زیر بال‌های خود جای دهد، زیرا اندازه این موشک‌ها برای جای‌گیری در محفظه داخلی بیش از حد بزرگ است.

نسخه‌های مختلفی از Kh-101 در جریان نبردهای اوکراین رؤیت شده‌اند که احتمالاً برای تطبیق با نیازهای متغیر میدان نبرد، به‌روزرسانی شده‌اند. از ژانویه ۲۰۲۳ به این سو، گزارش‌هایی مبنی بر استفاده Kh-101 از قابلیت فریب دشمن در اوکراین منتشر شده است، هرچند به‌نظر می‌رسد ویژگی دفاعی نوعی در این موشک‌ها از ابتدا تعبیه شده بوده است. قابلیت پرتاب شعله‌های گمراه‌کننده فروسرخ در حین نزدیک‌شدن به هدف نهایی، در چندین ویدیو مشاهده شده است. گزارش‌هایی نیز از وجود زیرگونه‌ای دیگر از Kh-101 با سامانه ضدپدافندی به‌روزشده منتشر شده‌اند. بر اساس این گزارش‌ها، سامانه دفاعی جدید برای اخلال در عملکرد موشک‌های زمین به هوای دشمن طراحی شده و احتمالاً شامل پرتابگرهای چف یا قابلیت جنگ الکترونیک می‌شود.

پیکربندی دیگری از کلاهک نیز گزارش شده که به‌طور ویژه برای شرایط جنگی در اوکراین طراحی شده است. این نوع به‌نظر می‌رسد راهکاری فوری باشد که در آن یک چاشنی دوم احتمالاً حاوی قطعات فولادی برای افزایش قدرت تخریبی، جایگزین بخشی از سوخت شده است و در نتیجه، برد موشک کاهش یافته است. وجود چنین کلاهک دوم برای نخستین بار در مارس ۲۰۲۳ توسط تحلیل‌گران نظامی اوکراینی ادعا شد. آن‌ها گزارش دادند که یکی از موشک‌های ساقط‌شده دارای دو کلاهک با مجموع وزن تقریبی ۸۰۰ کیلوگرم بوده، در حالی‌که وزن کلاهک استاندارد Kh-101 حدود ۴۵۰ کیلوگرم است.

شواهد قطعی از استفاده عملیاتی از موشک Kh-101 با دو کلاهک در مه ۲۰۲۴ منتشر شد. بر اساس ادعای کانال Milinfolive، ممکن است در نسخه خوشه‌ای نیز از پیکربندی دوکلاهکه استفاده شده باشد، به‌نحوی که یکی از چاشنی‌ها از نوع ترکش‌دار و دیگری کلاهک خوشه‌ای جدید باشد. حتی در صورت کاهش برد ناشی از افزودن کلاهک دوم و کاهش حجم سوخت، در شرایطی که هدف داخل خاک اوکراین قرار دارد، این کاهش برد اهمیتی نخواهد داشت. با برد اسمی نزدیک به ۴۰۰۰ کیلومتر، موشک Kh-101 قادر است از عمق خاک روسیه به اکثر نقاط اروپا اصابت کند.

از نظر حقوق بین‌الملل، به‌کارگیری Kh-101 با کلاهک خوشه‌ای در مناطق مسکونی، نقض آشکار قوانین بشردوستانه بین‌المللی تلقی می‌شود و ممکن است مصداق جنایت جنگی نیز باشد. با این حال، از آن‌جا که نه روسیه و نه اوکراین کنوانسیون منع مهمات خوشه‌ای را امضا نکرده‌اند، استفاده از این سلاح‌ها همچنان ادامه داشته و احتمال گسترش آن وجود دارد. در مورد Kh-101، روسیه تمام توان خود را برای افزایش تولید این موشک‌ها به‌کار گرفته، زیرا این سامانه یکی از معدود ابزارهای نیروی هوایی روسیه برای ضربه‌زدن به عمق خاک اوکراین با کلاهک‌های سنگین است.