در میان نمادهای باستانی، کمتر نمادی به اندازه‌ی عنخ، این کلید زندگی مدفون در شن‌های زمان، جذابیت و محبوبیت بی‌پایانی دارد. عنخ (Ankh) که گاهی اوقات با املای «آنخ» نیز نوشته می‌شود، چیزی فراتر از یک یادگار تاریخی است؛ یکی از برجسته‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نمادهای مصر باستان، به شکل صلیبی با یک حلقه در بالای آن. این نماد که اغلب به نام «کلید زندگی» یا «صلیب زندگی» شناخته می‌شود، بیش از یک طرح ساده است؛ عنخ تجسمی از مفاهیم عمیق زندگی، جاودانگی و ارتباط میان دنیای زندگان و مردگان به شمار می‌رود. در فرهنگ مصر باستان، این نماد نه تنها در معابد، مقبره‌ها و دستان خدایان بلکه در زندگی روزمره‌ی مردم نیز حضور داشت و به عنوان پلی میان زندگی زمینی و جهان پس از مرگ تلقی می‌شد. چه چیزی عنخ را این‌قدر جذاب می‌کند؟ برای پاسخ به این پرسش، باید به سواحل نیل بازگردیم؛ جایی که اسطوره، هنر و زندگی روزمره شبکه‌ای غنی از معنا را می‌بافتند. عنخ امروزه همچنان رازهای گذشته را می‌گشاید و الهام‌بخش حال است. نمادی از یک تمدن که زندگی را سفری ابدی می‌دید.
شکل ظاهری عنخ خود گویای معنای عمیق آن است. بخش صلیبی آن، که به صورت عمودی و افقی طراحی شده، نمادی از زندگی زمینی، تعادل و مسیر زندگی انسان‌هاست. در مقابل، حلقه‌ی بالای صلیب که اغلب به خورشید یا چرخه‌ی ابدی حیات تشبیه می‌شود، به مفهوم جاودانگی و زندگی پس از مرگ اشاره دارد. ترکیب این دو عنصر، پیوند میان زندگی مادی و معنوی را نشان می‌دهد؛ پیوندی که در باورهای مصری از اهمیت بسزایی برخوردار بود. در این مقاله هدف ما این است که شما را با تاریخچه، معنا و مفهوم، کاربردها و دیدگاه امروزی به این نماد شگفت‌انگیز آشنا کنیم. در ادامه‌ی این سفر به اعماق تاریخ و فرهنگ مصر باستان همراه ویجیاتو باشید.
تاریخچه و سرچشمه‌ی عنخ
ریشه‌های تاریخی نماد عنخ به دوره‌ی پادشاهی کهن مصر (حدود ۲۶۸۶-۲۱۸۱ قبل از میلاد) بازمی‌گردد، زمانی که پایه‌های یکی از بزرگ‌ترین تمدن‌های تاریخ در حال شکل‌گیری بود. در این دوره عنخ ابتدا به عنوان نمادی در دست خدایان و فراعنه ظاهر شد و به تدریج به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ مصری تبدیل شد. باستان‌شناسان معتقدند که استفاده از این نماد در ابتدا محدود به مراسم مذهبی و سلطنتی فراعنه بود، اما با گذر زمان جایگاه خود را در میان مردم عادی نیز پیدا کرد.
در دوران پادشاهی میانه (۲۰۵۵-۱۶۵۰ قبل از میلاد) استفاده از عنخ گسترش یافت و در آثار هنری و اشیای روزمره بیشتر دیده شد. اما اوج شکوفایی این نماد در دوره‌ی پادشاهی نوین (۱۵۵۰-۱۰۷۰ قبل از میلاد) بود، زمانی که مصر به قدرتی بی‌رقیب در منطقه تبدیل شده بود. در این دوره عنخ نه تنها در حکاکی‌های معابد عظیم مانند معبد آمون در کارناک، بلکه در جواهرات، آینه‌ها و حتی ابزارهای روزمره نیز به کار می‌رفت. این گستردگی نشان‌دهنده‌ی اهمیت عمیق عنخ در زندگی مصریان و سند جایگاه آن به عنوان نمادی فراگیر و ماندگار است.
دکتر امیلی تیتر، مصرشناس دانشگاه شیکاگو می‌گوید:
سادگی عنخ عمق آن را پنهان می‌کند. احتمالا از وسایل کاربردی روزمره به یک نماد مقدس تبدیل شده که نشان‌دهنده‌ی توانایی مصریان در یافتن معنا و معنویت در زندگی روزمره است.
رمزگشایی از طراحی و شکل منحصر به فرد عنخ
شکل عنخ – صلیبی که با یک حلقه‌ی بیضی‌شکل در بالا قرار گرفته – تفسیرهای بی‌شماری را برانگیخته. یک نظریه آن را اتحادی از عناصر مردانه و زنانه می‌داند: صلیب به عنوان آلت تناسلی مردانه، حلقه به عنوان رحم که با هم نماد آفرینش و زندگی هستند. دیگران از عنخ به عنوان کلیدی استعاری برای ورود به دروازه‌ی زندگی پس از مرگ یاد می‌کنند که با دیدگاه مصریان درباره‌ی زندگی فراتر از مرگ همخوانی دارد. گروهی دیگر آن را نمادی از خورشید در حال طلوع بر افق می‌دانند که چرخه‌ی تولد و زندگی دوباره را به تصویر می‌کشد؛ این پدیده نماد به حرکت درآوردن چرخه‌ی آفرینش و زندگی است که در مقاله‌ی قبل (بخش خورشید) به آن اشاره شد.
دکتر تیتر توضیح می‌دهد:
این نمادی از تعادل و ارتباط است. حلقه ممکن است نماد روح جاودانه باشد، در حالی که صلیب آن را به دنیای فیزیکی پیوند می‌دهد – تجسمی کامل از فلسفه‌ی مصر.
سرچشمه‌ی الهام عنخ در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و محققان در مورد منبع الهام‌بخش آن بحث می‌کنند. برخی معتقدند که طراحی حلقه‌دار آن از وسایل روزمره مانند بند صندل یا پارچه‌ی گره‌خورده الهام گرفته شده باشد که آن را به یک نماد مقدس تبدیل کرده است. این طراحی لایه‌بندی‌شده، عنخ را به نمادی چند منظوره تبدیل کرد که معانی کاربردی و عمیق را در بر می‌گرفت و در سراسر جامعه‌ی مصر طنین‌انداز بود.
معنای نمادین عنخ
عنخ بیش از یک نماد تزئینی است؛ این نماد حامل معانی عمیق فلسفی و مذهبی در فرهنگ مصر باستان است. در هسته‌ی باورهای مصری، زندگی ابدی و جاودانگی جایگاه ویژه‌ای داشت. عنخ به عنوان «کلید زندگی» شناخته می‌شد زیرا اعتقاد بر این بود که این نماد قدرت انتقال انسان از زندگی زمینی به زندگی پس از مرگ را دارد. حلقه‌ی بالای عنخ که به خورشید و چرخه‌ی بی‌پایان حیات اشاره دارد، نمادی از ابدیت بود؛ در حالی که صلیب زیرین آن به زندگی زمینی و ارتباط آن با دنیای مادی مرتبط می‌شد.
در فلسفه‌ی مصری، عنخ همچنین با مفاهیم تولد دوباره و رستاخیز پیوند داشت. مصریان باستان معتقد بودند که مرگ پایان راه نیست بلکه آغازی برای سفری جدید در جهانی دیگر است. عنخ به عنوان نمادی از این باور در مراسم تدفین و آیین‌های مذهبی به کار می‌رفت تا روح فرد را در این سفر هدایت کند. این معانی عمیق نشان می‌دهد که عنخ تنها یک شکل زیبا نبود بلکه ابزاری معنوی برای درک هستی و ارتباط با نیروهای الهی بود.
عنخ در اساطیر و مذهب مصر باستان
برای مصریان باستان، زندگی و مرگ دو روی یک سکه بودند و زندگی با مرگ پایان نمی‌یافت. عنخ یک دال مرکزی در این سیستم اعتقادی بود؛ نماد قدرت حفظ هستی در هر دو قلمرو. در اساطیر مصر باستان عنخ نقش برجسته‌ای داشت و اغلب در دست خدایان بزرگ به تصویر کشیده می‌شد. اوزیریس، خدای زندگی پس از مرگ و جهان مردگان، و ایزیس، خدابانوی مادرانگی و جادو از جمله خدایانی بودند که با این نماد همراه بودند. در نقوش باستانی، این خدایان عنخ را به فراعنه یا انسان‌ها هدیه می‌دادند تا به آن‌ها زندگی ابدی و برکت الهی ببخشند. این عمل نمادین نشان‌دهنده‌ی اعتقاد مصریان به قدرت خدایان در اعطای جاودانگی بود؛ نمادی از اقتدارشان بر تداوم زندگی، تجدید و حفاظت. این ارتباط الهی، عنخ را به عنوان پیوندی مقدس بین آدمیزاد و قدرت‌های آسمانی ارتقا داد.
دکتر کارا کونی، استاد هنر مصری در دانشگاه UCLA می‌گوید:
این تصاویر زندگی را به عنوان موهبتی الهی نشان می‌دهند. عنخ در دست یک خدا یک وعده است – تضمینی برای باززایی و حفاظت.
در مراسم مذهبی، عنخ کاربردهای عملی نیز داشت. کاهنان در معابد از این نماد برای برکت دادن به مردم و اشیا استفاده می‌کردند. این نماد در متون و پاپیروس‌های مقبره‌ها ظاهر می‌شد؛ «کتاب مردگان» از مهم‌ترین این متون است که در آیین خاک‌سپاری استفاده می‌شد و همراه با سایر وسایل مورد مصرف روزانه در کنار فرد درگذشته به خاک سپرده می‌شد. در آیین‌های تدفین، عنخ بر روی تابوت‌ها یا در دست مومیایی‌ها قرار می‌گرفت تا گذر امن و سفر ابدی ارواح مردگان را تضمین و آن‌ها را به سوی «دشت‌های نی» در زندگی پس از مرگ هدایت کند. عنخ همچنین با «کا» یا نیروی حیاتی که همه‌ی موجودات را زنده نگه می‌داشت مرتبط بود؛ پوشیدن یا نگه‌داشتن آن، فرد را با این ماهیت هماهنگ می‌کرد و انرژی حیات را در زندگی و فراتر از آن تضمین می‌کرد. حضورش در مقبره‌ها و آیین‌ها نقش آن را به عنوان پلی بین زمان و ابدیت برجسته می‌کرد. این استفاده گسترده نشان می‌دهد که عنخ نه تنها در اساطیر بلکه در زندگی مذهبی روزمره‌ی مصریان نیز نقش کلیدی داشت.
نفس زندگی: ارتباط عنخ با اسطوره‌های آفرینش
ارتباط عنخ با مفهوم زندگی در داستان آفرینش در اساطیر مصر عمیق است و این موضوع اهمیت آن را به عنوان نمادی از منشا زندگی، نه فقط ادامه‌ی آن برجسته می‌کند. در برخی اسطوره‌ها با آتوم، خدای آفریننده که «نفس زندگی» را به خدایان و موجودات نخستین دمید مرتبط است. حلقه‌ی بالایی عنخ گاهی به عنوان اقیانوس نخستین نون، منبع آشوبناک تمام هستی دیده می‌شود. در حالی که استفاده از آن در آیین‌ها «مفهوم زندگی» که کیهان را حفظ می‌کرد تداعی می‌کند. در متون تابوت‌ها، عنخ به عنوان هوای موجود در سوراخ‌های بینی توصیف شده؛ استعاره‌ای واضح برای سرزندگی. کاهنان در آیین‌ها و مراسم دینی از ابزارهایی به شکل عنخ برای فراخوانی تجدید استفاده می‌کردند و این نماد را به باززایی کیهانی و زمینی پیوند می‌دادند.
عنخ در هنر و معماری مصر باستان
هنر و معماری مصر باستان بدون حضور عنخ ناقص به نظر می‌رسد. این نماد در نقاشی‌های دیواری معابد، حکاکی‌های سنگی و مجسمه‌های عظیم به وفور دیده می‌شود. برای مثال در معبد کارناک تصاویری از خدای آمون وجود دارد که عنخ را در دست گرفته و به فرعون یا کاهنان تقدیم می‌کند. این تصاویر نه تنها زیبایی هنری دارند بلکه پیام‌های عمیق مذهبی را نیز منتقل می‌کنند.
علاوه بر معابد، عنخ در جواهرات و اشیای زینتی نیز جایگاه ویژه‌ای داشت. گردنبندها، دستبندها و گوشواره‌هایی با طرح عنخ نه تنها به عنوان زیورآلات بلکه به عنوان طلسم‌هایی برای محافظت در برابر نیروهای شر استفاده می‌شدند. این جواهرات اغلب از طلا، نقره، الکتروم یا سنگ‌های قیمتی مانند لاجورد ساخته می‌شدند و نشان‌دهنده‌ی اهمیت عنخ در زندگی روزمره و باورهای مردم بودند.
دکتر کُنی تاکید می‌کند:
کلید زندگی در فرهنگ بصری مصر همه‌جا وجود دارد. عنخ فقط تزئینی نبود – بیانیه‌ای از اعتقاد بود که در تار و پود جهان آن‌ها حک شده بود.
به عنوان یکی از حروف هیروگلیف مصری، از کهن‌ترین خطوط نوشتاری بشر، عنخ دقیقا به معنای «زندگی» بود؛ در نوشتار طلسم‌ها، عناوین سلطنتی و کتیبه‌های مقدس ظاهر می‌شد. در هنر، دیوارهای مقبره و نقوش معبد را زینت می‌بخشید و اغلب توسط شخصیت‌هایی که نماد زندگی‌بخشی، حفاظت یا رستاخیز بودند نگه داشته می‌شد. برای مثال در مقبره‌ی توت‌عنخ‌آمون، عنخ در صحنه‌هایی از لطف الهی حضور دارد که اثباتی بر قدرت ماندگار آن است. استفاده‌ی گسترده از عنخ نقش آن را به عنوان نمادی کاربردی و سنگ بنایی فرهنگی-معنوی برجسته می‌کند.
حضور فراگیر عنخ در هنر و نوشتار مصریان آن را به یک بن مایه‌ی مرکزی در زبان بصری و نوشتاری آن‌ها تبدیل می‌کند. این موضوع نشان از نفوذ عمیق مفهوم «زندگی» در بافت فرهنگ مصر باستان و احترام مردم آن به هر چیز مربوط به زندگی را منعکس می‌کند.
از معابد باشکوه کارناک تا مقبره‌های آرام در «دره‌ی پادشاهان» حضور عنخ انکارناپذیر است. این نماد ستون‌ها و زیارتگاه‌ها را زینت می‌بخشد. استفاده‌ی معماری از عنخ صرفا تزئینی نبود بلکه یک اعلامیه از ابدیت بود؛ نماد تقاطع دنیای زمینی و الهی. شکل حلقه‌دار عنخ دیدگاه مصریان از زندگی را به عنوان یک چرخه‌ی بی‌پایان منعکس می‌کرد که در سنگ‌هایی حک شده که هنوز پابرجا هستند. حضور آن در هنر و معماری اهمیت آن را به عنوان نمادی از ماندگاری تایید می‌کند و تلاش مصریان برای جاودانگی را نشان می‌دهد.
آینه‌ها، جادو و مراسم: قدرت‌های عرفانی عنخ
دکتر کُنی توضیح می‌دهد:
عنخ مجرایی برای انرژی الهی بود. نقش عرفانی آن نشان می‌دهد که مصریان چگونه دنیای فیزیکی و ماورای طبیعی را عمیقا در هم تنیده‌اند.
فراتر از نمادگرایی اعتقاد بر این بود که عنخ دارای خواص جادویی است. این باور به قدرت آن، جایگاه عنخ را در آیین‌های مذهبی و افسانه‌ها تثبیت کرد. متون باستانی قدرت‌های شفابخش و محافظتی را به آن نسبت می‌دهند که توسط کاهنان در طلسم‌ها برای از بین بردن شر یا بازیابی سلامتی استفاده می‌شد. حتی شکل خاص آن الهام‌بخش ساخت آینه‌ها بود و کاربردی بودن را با معنویت در هم می‌آمیخت. یک آینه به شکل عنخ هم چهره و هم روح را منعکس می‌کرد. این جنبه‌ی عرفانی، قدرت عنخ را به عنوان یک طلسم محافظ برجسته می‌کند و بینش‌هایی درباره‌ی اعمال معنوی مصریان ارائه می‌دهد.
عنخ در متون و کتیبه‌های باستانی
در متون هیروگلیفی مصر باستان عنخ به عنوان یکی از نمادهای اصلی به کار رفته است. این نماد در «کتاب مردگان»، مجموعه‌ای از متون مذهبی که برای راهنمایی ارواح در دنیای پس از مرگ نوشته شده بود به دفعات ظاهر می‌شود. در این متون عنخ به عنوان نمادی از زندگی ابدی و قدرتی که خدایان به انسان‌ها می‌بخشند توصیف شده.
یکی از نمونه‌های برجسته در کتیبه‌ها این جمله است: «عنخ، کلید زندگی، به تو قدرت می‌دهد تا در کنار خدایان ایستاده و جاودانگی را به دست آوری.» این عبارت نشان‌دهنده‌ی باور عمیق مصریان به قدرت نمادین عنخ است. همچنین در کتیبه‌های معابد، عنخ اغلب در کنار نام فراعنه نوشته می‌شد تا بر قدرت و مشروعیت الهی آن‌ها تأکید کند.
استفاده از عنخ تنها مختص اشراف و طبقات نبود. طلسم‌های عنخ ساخته شده از طلا، فایانس (نوعی سرامیک آبی رنگ) یا سنگ، توسط همه‌ی طبقات اجتماعی به عنوان طلسم‌هایی برای سلامتی و طول عمر پوشیده می‌شدند. عنخ در آیین‌های تولد و مرگ نماد تداوم زندگی بود و دنیای مادی را به دنیای عرفانی پیوند می‌داد. این جهان‌شمولی، آن را به نمادی محبوب تبدیل کرد که نشان‌دهنده‌ی احترام جمعی مصریان به زندگی و هستی بود.
دکتر تیتر می‌گوید:
این نماد از مرزهای اجتماعی عبور می‌کرد. عنخ امیدی مشترک بود؛ آرزویی برای تداوم زندگی که همه می‌توانستند آن را حمل کنند.
عنخ و ارتباط با دیگر نمادها
عنخ با وجود اینکه نمادی منحصربه‌فرد در فرهنگ مصر باستان است، شباهت‌هایی با نمادهای دیگر فرهنگ‌ها دارد. برای مثال شباهت ظاهری آن با صلیب مسیحی گاهی مورد توجه قرار گرفته است اما معانی این دو نماد کاملا متفاوت است. در حالی که صلیب مسیحی به فداکاری و رستگاری اشاره دارد، عنخ بر زندگی و جاودانگی تاکید می‌کند.
برخی محققان معتقدند که عنخ ممکن است بر نمادهای دیگر فرهنگ‌ها مانند نمادهای شرقی یا یونانی تاثیر گذاشته باشد یا خود از آن‌ها الهام گرفته باشد. این تاثیرات متقابل نشان‌دهنده‌ی ارتباطات فرهنگی گسترده‌ی مصر باستان با جهان اطرافش است و جایگاه عنخ را به عنوان نمادی جهانی‌تر برجسته می‌کند.
دکتر مارک لهنر، مورخ فرهنگی می‌گوید:
این نمادی است که از بین رفتن را نمی‌پذیرد. سفر آن منعکس‌کننده‌ی جستجوی مداوم بشریت برای ارتباط و تداوم است.
فراتر از اهرام: سفر عنخ به نمادگرایی مدرن
عنخ با مصر باستان پایان نیافت و فراتر رفت و خود را با فرهنگ‌های جدید تطبیق داد. مسیحیان قبطی اولیه که گروهی از مصریان بومی مسیحی بودند، آن را به عنوان نمادی از زندگی ابدی در مسیح پذیرفتند و ایمان‌های قدیمی و جدید را در هم آمیختند. با گذشت زمان در طول قرن‌ها، در فرهنگ‌های مختلف گسترش یافت و معنای آن تکامل یافت اما پایدار ماند. این سازگاری و تکامل عنخ را هزاران سال زنده نگه داشته و نشان دهنده‌ی ارتباط گیری عمیق آن با ذهن و روح بشر در سراسر دوران‌ها و نظام‌های اعتقادی و فرهنگی از ادیان باستانی تا باورهای مدرن است.
رستاخیز عنخ: از عصر باستان تا دوران مدرن
در دنیای مدرن عنخ همچنان زنده و پویا باقی مانده. این نماد در فرهنگ عامه، مد و هنر معاصر به کار می‌رود و به ویژه در میان علاقه‌مندان به مصرشناسی و فرهنگ پاپ محبوبیت دارد. از تتوهای با طرح عنخ گرفته تا جواهرات و لباس‌هایی که این نماد را به نمایش می‌گذارند، عنخ به بخشی از زندگی امروزی تبدیل شده. تجدید حیات عنخ در مد، معنویت و رسانه‌ها انعطاف‌پذیری آن را نشان می‌دهد و در عین حفظ پیام اصلی خود درباره‌ی ارزش زندگی تکامل می‌یابد.
جذابیت امروزی عنخ به طراحی ساده و در عین حال زیبای آن و معنای عمیقی که منتقل می‌کند بازمی‌گردد. بسیاری از افراد از عنخ به عنوان نمادی از امید، زندگی، و ارتباط با گذشته استفاده می‌کنند و این نشان‌دهنده‌ی قدرت پایدار این نماد در عبور از زمان است.
دکتر لهنر اشاره می‌کند:
جذابیت مدرن آن در انعطاف‌پذیری آن نهفته. عنخ تکامل می‌یابد اما جوهر آن – ارزش زندگی – دست‌نخورده باقی می‌ماند.
امروزه عنخ در عرصه‌های متنوعی شکوفا شده و رشد می‌کند. عنخ در جنبش‌های آفریقا-محور مانند سیاه‌پوستان نمادی از میراث اجدادی و قدرت آن‌ها است؛ همچنین در جنبش عصر نو یا معنویت عصر نو که در دهه‌ی 1970 میلادی در جهان غرب گسترش یافت عنخ نمادی از تعادل است. فرهنگ پاپ نیز آن را پذیرفته – به جواهرات اریکا بادو، خواننده‌ی آمریکایی یا حضور عنخ در فیلم سینمایی مومیایی فکر کنید – این موضوع آن را به نمادی جهانی بدل کرده.
سخن آخر: عنخ، کلیدی برای گذشته، اکنون و آینده
عنخ به عنوان نمادی از زندگی، جاودانگی و ارتباط با خدایان یکی از مهم‌ترین عناصر فرهنگ مصر باستان است. این نماد نه تنها در زمان خود بلکه در دنیای مدرن نیز تاثیرگذار باقی مانده. جذابیت پایدار عنخ نشان‌دهنده‌ی قدرت زیبایی‌شناسی و معنای عمیقی است که در خود نهفته دارد. از جستجوی مصر باستان برای جاودانگی تا جستجوی امروزی برای معنا، عنخ آرزوهای مشترک بشر را به تصویر می‌کشد. عنخ ما را به تفکر درباره‌ی معنای زندگی، مرگ و ارتباط میان گذشته و حال دعوت می‌کند و به عنوان پلی میان تمدن‌های باستانی و جهان امروز عمل می‌کند. این موضوع آن را به نمادی نه تنها از گذشته بلکه از حال و آینده تبدیل می‌کند.
چرا عنخ ماندگار است؟ این نماد چیزی بسیار فراتر از یک نماد است – آینه‌ای از نیروهای زندگی‌بخش، اشتیاق و آرزوهای انسانی است. جذابیت پایدار عنخ در توانایی آن برای الهام‌بخشی نهفته. در جهانی پر از ترندهای زودگذر، عنخ استوار ایستاده و یادآوری می‌کند که برخی حقایق مانند زیبایی و شکنندگی زندگی فراتر از زمان و جاودانه هستند. میراث پایدار عنخ ما را به چالش می‌کشد تا زندگی و هستی را گرامی بداریم و در مورد آن تامل کنیم، درست همانطور که مصریان باستان هزاران سال پیش این کار را انجام می‌دادند.
امیدوارم شما مخاطبان ویجیاتو از این مقاله لذت برده باشید و بینش اساطیری نهان آن برای شما مفید بوده باشد. در پایان نیکو است که ما انسان‌ها، به ویژه ایرانیان، هر چیزی که مربوط به زندگی است و نیروی زندگی‌بخش دارد را ارزشمند شمرده و از لحظه‌هایی که برای ما می‌سازند لذت برده و به خود یادآوری‌شان کنیم؛ نور خورشید، آب گوارای هستی‌بخش، هوای پاک و زندگی‌بخش، خاک حاصلخیز، آتش گرمابخش، گیاهان مغذی، جانوران مفید و…
منابع
- اساطیر مصر. ورونیکا ایونس. ترجمه باجلان فرخی. انتشارات اساطیر.
- فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور. گرترود جابز. ترجمه محمدرضا بقاپور. نشر اختران.
- Wikipedia.org
- ویدیوهایی از نماد عنخ در یوتیوب انگلیسی.
- مقالات انگلیسی معتبر در اینترنت.
source