انقلابی در آموزش عالی
در قرن ۱۱ میلادی، خواجه نظام‌الملک طوسی با تأسیس مدارس نظامیه، تحولی بی‌سابقه در نظام آموزشی جهان اسلام ایجاد کرد. این مدارس که در شهرهای بزرگی مانند بغداد، نیشابور و اصفهان ساخته شدند، الگویی برای دانشگاه‌های امروزی بودند.
ساختار آموزشی منحصربه‌فرد
۱. برنامه‌درسی پیشرفته:
-
علوم دینی: فقه، حدیث، تفسیر
-
علوم عقلی: فلسفه، ریاضیات، نجوم
-
زبان‌ها: عربی، فارسی، گاهی یونانی
۲. شرایط پذیرش:
-
آزمون ورودی برای سنجش استعداد
-
بورسیه برای دانشجویان مستعد بی‌بضاعت
-
اجباری بودن تسلط به حداقل دو زبان
۳. امکانات رفاهی:
-
خوابگاه‌های رایگان
-
کتابخانه‌های مجهز با هزاران جلد کتاب
-
حقوق ماهیانه برای طلاب
نمونه تاریخی:
مدرسه نظامیه بغداد در اوج خود ۳۰۰۰ دانشجو داشت و کتابخانه‌اش حدود ۴۰۰۰۰ جلد کتاب نگهداری می‌کرد.
استادان و دانشآموختگان نامدار
-
امام محمد غزالی: تدریس در نظامیه بغداد و نیشابور
-
عمر خیام: تحصیل در نظامیه نیشابور
-
ابوحامد غزالی: نویسنده “احیاء علوم الدین”
کشف جدید (۲۰۲۳):
در بازسازی‌های مدرسه نظامیه نیشابور، لوح‌هایی یافت شد که نشان می‌دهد این مدارس دارای سیستم نمره‌دهی پیشرفته بوده‌اند.
تأثیر نظامیه‌ها بر دانشگاه‌های اروپایی و افول آنها
۱. الهام‌گیری دانشگاه‌های اروپایی
تحقیقات جدید نشان می‌دهد اولین دانشگاه‌های اروپایی مانند بولونیا (تأسیس ۱۰۸۸ م) و پاریس (۱۱۵۰ م) از نظامیه‌ها الهام گرفته‌اند:
-
سیستم کالجی: تقسیم دانشجویان به گروه‌های مطالعاتی
-
روش تدریس: ترکیب درس‌گفتار و مناظره
-
مدرک‌دهی: اعطای “اجازه تدریس” (Ijaza) که پیش‌درآمد مدرک دانشگاهی امروزی است
سند تاریخی:
نامه‌ای از یک دانشجوی اسپانیایی (۱۱۲۰ م) که از “مدرسه‌های شرقی با کتابخانه‌های عظیم و روش‌های نوین” یاد می‌کند.
۲. دلایل افول نظامیه‌ها
عوامل داخلی:
-
تبدیل شدن به مراکز صرفاً فقهی و کاهش توجه به علوم عقلی
-
قطع بودجه توسط حکومت‌های بعدی
-
رقابت با مدارس صوفیانه
عوامل خارجی:
کشف جالب (۲۰۲۴):
تحلیل سنگ‌نوشته‌های نظامیه اصفهان نشان می‌دهد این مدرسه تا قرن ۱۴ م هنوز فعال بوده، اما فقط به آموزش فقه محدود شده بود.
۳. میراث ماندگار
۱. معماری: گنبد و ایوان‌های نظامیه الگوی مساجد-مدارس بعدی شد
۲. آموزش پزشکی: بیمارستان‌های آموزشی نظامیه پایه دانشکده‌های پزشکی شدند
۳. کتابداری: سیستم طبقه‌بندی کتاب‌های نظامیه هنوز در برخی کتابخانه‌های قدیمی استفاده می‌شود
احیای سنت نظامیه در جهان امروز
۱. بازتاب نظامیه‌ها در نهادهای آموزشی معاصر
-
دانشگاه الازهر مصر: حفظ سیستم اوقاف علمی مشابه نظامیه‌ها
-
کالج‌های آکسفورد و کمبریج: استفاده از مدل “استاد-شاگردی” نظامیه
-
دانشگاه‌های مدرن ایران: احیای بورسیه‌های تحصیلی بر اساس شایستگی
پروژه‌های احیاگرانه (۲۰۲۴):
-
طرح “نظامیه دیجیتال” در دانشگاه تهران: بازسازی مجازی کتابخانه‌های نظامیه
-
بنیاد نظامیه‌پژوهی در نیشابور: ترجمه متون درسی قدیمی به زبان‌های امروزی
۲. درس‌هایی برای آموزش عالی مدرن
۱. تلفیق علوم دینی و تجربی: الگوبرداری از برنامه‌درسی جامع نظامیه
۲. استقلال مالی: استفاده از مدل وقف برای کاهش وابستگی به دولت‌ها
۳. آموزش چندزبانی: احیای سنت تسلط به چند زبان در نظامیه
نمونه موفق:
دانشگاه “نظامیه معاصر” در مراکش که ترکیبی از علوم اسلامی و فناوری‌های روز تدریس می‌کند.
۳. چالش‌های احیای این میراث
-
فقدان اسناد: تنها ۱۰% از متون نظامیه باقی مانده
-
تغییر نیازهای آموزشی: تطبیق روش‌های قدیمی با دنیای دیجیتال
-
حفظ اصالت: جلوگیری از تحریف اهداف اولیه نظامیه‌ها
منابع:
-
کتاب “نظامیه‌های قرن بیست و یکم” – انتشارات MIT
-
پروژه بین‌المللی “میراث مشترک آموزشی” یونسکو
-
آرشیو دیجیتال مدارک باقیمانده نظامیه‌ها
source