جنگ سرد به عنوان یکی از تعیین‌کننده‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر، از پایان جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵ تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، جهان را تحت تأثیر قرار داد. این دوره که با رقابت ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی مشخص می‌شد، نه یک جنگ تمام‌عیار، بلکه نبردی پیچیده در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تکنولوژیک بود.

ریشه‌های تاریخی و آغاز جنگ سرد

پس از پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم، اختلافات میان دو ابرقدرت اصلی یعنی آمریکا و شوروی به سرعت آشکار شد. تفاوت‌های ایدئولوژیک بین کاپیتالیسم و کمونیسم، ترس آمریکا از گسترش نفوذ شوروی در اروپای شرقی، و نگرانی شوروی از محاصره توسط کشورهای капита‌ داری از جمله عوامل شکل‌گیری این رقابت بودند. سخنرانی وینستون چرچیل در مورد “پرده آهنین” در سال ۱۹۴۶ به عنوان نقطه عطف آغاز رسمی جنگ سرد شناخته می‌شود.

بلوک‌بندی جهانی و تشکیل اتحادیه‌ها

جهان به دو بلوک اصلی تقسیم شد:

• بلوک غرب به رهبری آمریکا شامل ناتو، سازمان پیمان جنوب شرق آسیا (SEATO)

• بلوک شرق به رهبری شوروی شامل پیمان ورشو، کومکون

• جنبش عدم تعهد به رهبری کشورهایی مانند هند و یوگسلاوی

جنگ‌های نیابتی و درگیری‌های منطقه‌ای

آمریکا و شوروی به جای درگیری مستقیم، از جنگ‌های نیابتی در سراسر جهان حمایت می‌کردند:

• جنگ کره (۱۹۵۰-۱۹۵۳)

• جنگ ویتنام (۱۹۵۵-۱۹۷۵)

• جنگ شوروی در افغانستان (۱۹۷۹-۱۹۸۹)

• درگیری‌های مختلف در آفریقا، آمریکای لاتین و خاورمیانه

مسابقه تسلیحاتی و ترس از جنگ هسته‌ای

رقابت تسلیحاتی بین دو ابرقدرت به ایجاد زرادخانه‌های عظیم هسته‌ای انجامید:

• توسعه بمب هیدروژنی توسط هر دو طرف

• بحران موشکی کوبا در سال ۱۹۶۲ که جهان را تا آستانه جنگ هسته‌ای پیش برد

• مذاکرات کنترل تسلیحات و پیمان‌های SALT و START

رقابت فضایی و دستاوردهای تکنولوژیک

کل کل در عرصه فضا به پیشرفت‌های چشمگیر علمی منجر شد:

• پرتاب اسپوتنیک-۱ توسط شوروی در سال ۱۹۵۷

• اعزام یوری گاگارین به عنوان اولین انسان به فضا در سال ۱۹۶۱

• مأموریت آپولو و فرود انسان بر ماه توسط آمریکا در سال ۱۹۶۹

دوران détente (تنش‌زدایی)

در دهه ۱۹۷۰ دوره‌ای از کاهش تنش‌ها آغاز شد:

• سیاست تنش‌زدایی ریچارد نیکسون و هنری کیسینجر

• پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)

• کنفرانس امنیت و همکاری در اروپا

بازگشت تنش‌ها در دهه ۱۹۸۰

با روی کار آمدن رونالد ریگان در آمریکا، تنش‌ها مجدداً افزایش یافت:

• برنامه جنگ ستارگان (SDI)

• تحریم‌های اقتصادی علیه شوروی

• افزایش کمک‌های نظامی به مجاهدین افغانستان

فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد

عوامل متعددی به پایان جنگ سرد انجامید:

• سیاست‌های گلاسنوست و پرسترویکای میخائیل گورباچف

• خیزش‌های مردمی در اروپای شرقی

• فروپاشی دیوار برلین در سال ۱۹۸۹

• انحلال رسمی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱

تأثیرات و میراث جنگ سرد

جنگ سرد تأثیرات عمیقی بر جهان معاصر گذاشت:

• شکل‌گیری سازمان‌های بین‌المللی جدید

• پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیک

• ایجاد دولت‌های مستقل در جهان سوم

• شکل‌گیری فرهنگ عامه و هنر متأثر از جنگ سرد