در فرهنگ عاشورا به شب یازدهم ماه محرم، شب شام غریبان گفته می‌شود. در مراسم شام غریبان، مردم در دسته‌های عزاداری کوچک پس از غروب آفتاب عاشورا و در تاریکی شب کوچه‌ها با در دست داشتن شمع به یاد کودکان و نونهالان قافله اسرای کربلا نوحه‌های غم انگیز شام غریبان را می‌خوانند. مراسم شام غریبان برخلاف دیگر شب‌های دهه اول محرم ساده است و علم و بیرق را به حرکت در نمی‌آورند. اما بیایید ببینیم شام غریبان در لغت به چه معناست و چرا در این مراسم شمع روشن می‌کنند؟

شام غریبان یعنی چه؟

شام غریبان در لغت به معنای شب مردم غریب و از یار و دیار دور افتاده است و منظور از شام غریبان گرفتن برای افراد، ناله و زاری در شب اول وفات آن شخص است. اما در عزاداری امام حسین (ع) به مراسمی اشاره دارد که به یاد اسرای دشت کربلا برگزار می‌شود. 

فلسفه شمع شام غریبان چیست؟

در روایات و احادیث به طور مستقیم به شمع شام غریبان اشاره نشده است با این حال روشن کردن شمع در شام غریبان یکی از آداب شیعیان در عزاداری اما حسین (ع) است. در فرهنگ اسلامی شمع نمادی از روشنی و هدایت است. شمع شام غریبان تفسیر های مختلفی دارد و می‌تواند به همدردی با اهل بیت (ع) پس از سوختن خیمه ها و اسارت در تاریکی شب اشاره داشته باشد. همچنین شمع در اینمراسم می‌تواند به موارد زیر نیز اشاره داشته باشد:

• یادآوری اینکه اهل بیت (ع) چگونه شام غریبان را در بیابان‌ها در حالیکه اسیر بودند سپری کردند. 
• نمادی از تلاش حضرت زینب (ع) پس از به آتش کشیده شدن خیمه‌ها برای پیدا کردن اهل بیت (ع) که در تاریکی شب در بیابان سرگردان بودند
• یادآوری لحظات سختی که ائمه اطهار در شام غریبان سپری کردند. 

آیا روشن کردن شمع در شام غریبان جایز است؟

مراجع تقلید بزرگی همچون آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله صافی گلپایگانی در پاسخ به این سوال که آیا روشن کردن شمع در شام غریبان جایز است گفته‌اند این کار بلااشکال است. 

اعمال شام غریبان عاشورا چیست؟

علاوه بر شمع روشن کردن و عزاداری بدون زنجیرزنی و علم در تاریکی کوچه‌ها، از دیگر اعمال شب شام غریبان عاشورا می‌توان به خواندن زیارت عاشورا، پخش نذری و خواندن نماز شب اشاره کرد که ثواب زیادی در این شب دارد. در صورتی که طریقه خواندن نماز شب را نمی‌دانید کافیست سری به مطلب مرتبط در مجله ستاره بزنید. 

شور زدن در شام غریبان حسین

در روایات آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «برای شهادت حسین (ع)، حرارت و گرمایی در دل‌های مؤمنان است که هرگز سرد و خاموش نمی‌شود» این حدیث به طور ضمنی به شور حسینی اشاره دارد که در شام غریبان تجلی می‌یابد. شور زدن یا شور گرفتن نوع خاصی از عزاداری شام غریبان و نوحه خوانی است که با اشعار حماسی همراه است و افراد عزادار با کلماتی همچون حسین حسین بر سر و سینه خود می‌زنند و هدف آن همدلی و یکپارچگی بیشتر عزادارن است. یکی از اشعار حماسی معروف محرم که غالبا با شور خوانده می‌شود «شام غریبان است، زینب پریشان است» است که یکی از معروف ترین اشعار شام غریبان نیز به حساب می‌آید. از دیگر اشعار شام غریبان که بسیار پرشور است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نوحه «شام غریبان سحر ندارد»
• نوحه «سکینه امشب پدر ندارد»
• نوحه «امشب حرم آل علی یار ندارد»

در این راستا پیشنهاد می‌کنیم مطلب متن نوحه شام غریبان امام حسین را که قبلا در ستاره کار شده مطالعه کنید. 

قبل و بعد شب شام غریبان چه اتفاقی افتاد؟

شام غریبان ترسیم آن لحظاتی است که شمع وجود سید الشهدا در راه هدایت خلق آب گشته بود و جسم عریان و آغشته به خونش بر خاک کربلا افتاده بود و نگاه به شمع شام غریبان تجسم این بیت است که:

زینب ای شمع تمام افروخته / یادگار خیمه های سوخته

و یادآور آن لحظاتی است که زینب عقیله ی بنی هاشم دختر امیر المؤمنین در تاریکی شب گل های حرم پیامبر و اطفال حسین را جستجو می کرد، نور شمع ها نشانه ابراز ارادت و هم دردی با زینب است، دختر علی می خواهی با شمع هایمان پیش پایت را روشن کنیم تا شاید آسان تر در کنار خارهای مغیلان طفلان حسین را که از شدت ترس و گرسنگی بیهوش گشته اند بیابی؟ شام غریبان، هیاهو ندارد، حتی کمتر نوحه می خوانند و به سینه می زنند، بیشتر زمزمه است و بر سر زدن، آن هم آرام، آن گونه که اطفال خسته حسین در زیر خیمه نیم سوخته و خرابه شام غریبان شاید لحظاتی آرام بگیرند و در پرتو سکوت شب فارغ از دردهای تازیانه و سیلی لحظاتی را بیاسایند. شام غریبان، دشمن خواست که همه چیز را محو کند، حتی جنایات خویش را، خواست که کربلا در کربلا بماند و نخواست که حتی خیمه های بی صاحب نیز برپا باشد و خواست که پرتو نور قیام حسین را در تند باد حوادث خاموش کند، غافل از آنکه:

کربلا در کربلا می ماند اگر زینب نبود/ خیمه ها بی پاسبان می ماند اگر زینب نبود

و شمع های در دست عزاداران حاکی از خیال خام و شکست دشمن است که:

دشمنت کشت ولی نور تو خاموش نگشت / آری آن جلوه که فانی نشود نور خداست

و دشمن نمی دانست که قیام حسین(ع) هزاران پرتو نور خواهد شد و در قلب های میلیون ها انسان عاشق جای خواهد گرفت، آن هم پس از ۱۴۰۰ سال و این شمع ها که می بینی نشانه و علامت همان نور محبتی است که خدا در دل های آزاده تابانده است و حکایت شمع، همچنان باقی است…

غارت خیمه ها بعد از واقعه عاشورا

سال ۶۱ ه.ق عصر روز دهم محرم لشكر یزید بعد از این كه امام حسین (ع) را به شهادت رساند به دستور فرماندهان خود دست به غارت و آتش زدن خیمه‌ها و آزار و اذیت خاندان نبوت زدند. آن نامردان به سوی خیمه‌های حرم امام حسین (ع) روی آوردند و اثاث و لباسها و شتران را به یغما بردند و جامه و طلای بانوان را از آنها می‌ربودند. دختران رسول خدا (ص) در شام غریبان از خیمه‌ها بیرون آمدند و می‌گریستند و در فراق حامیان و عزیزان خود شیون و زاری می‌نمودند. بعد از آن اهل‌بیت را با سر و پای برهنه و اموال به یغما رفته به اسیری گرفتند و آن بزرگواران را از كنار پیكر امام حسین (ع) عبور دادند. این در حالی بود که وقتی نگاه اهل‌بیت به كشته‌ها افتاد فریاد كشیدند و بر صورت خود زدند.

لگدمال کردن اجساد شهیدان قبل از شام غریبان عاشورا

بعد از به اسارت گرفتن اهل بیت، عمر سعد ملعون در میان یارانش فریاد كشید: چه كسی حاضر است كه اسب بر پشت و سینه حسین (ع) بتازد! ده نفر داوطلب شدند و پیكر مطهر امام حسین (ع) را با سمّ اسبان لگدكوب كردند. در عصر عاشورا عمر سعد سر مبارك امام حسین (ع) را با خولی بن یزید اصبحی و حمید بن مسلم ازدی نزد عبیداله بن زیاد فرستاد و سرهای یاران و خاندان او را جمع كرده (كه هفتاد دو سر بود) و به همراهی شمر بن ذی‌الجوشن و قیس بن اشعث به كوفه ارسال نمود. سپس كشته‌های خودشان را جمع كرده و دفن نمودند در حالیکه جنازه بی سر اهل بیت را که زیر پای اسبان لگدكوب شده بود را تا روز دوازدهم محرم عریان در بیابان كربلا رها کردند تا این كه توسط قبیله بنی‌اسد و به راهنمایی امام سجاد (ع) دفن شدند.

شام غریبان اهل بیت امام حسین

شب یازدهم محرم را گویا اسرای اهل‌بیت در یك خیمه نیم‌سوخته سپری نمودند در این رابطه در مقاتل چیزی از احوال اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نقل نشده ولی می‌توان تصور كرد كه چه شب سختی را بعد از یك روز پر سوز و از دست دادن عزیزان و غارت اموال و اسارت و سوختن خیمه‌ها و اهانت‌ها و… داشته‌اند.

اسارت در کوفه

عمر سعد ملعون در روز ۱۱ محرم بعد از شام غریبان دستور حركت از كربلا به سوی كوفه را می‌دهد و زنان و حرم امام حسین (ع) را بر شتران بی‌جهاز سوار كرده و این امانت‌های نبوت را چون اسیران كفار در سخت‌ترین مصائب و غم و غصه كوچ می‌دهند. در هنگام حركت از كربلا عمر سعد دستور داد كه اسرا را از قتلگاه عبور دهند. قیس بن قرّه گوید: هرگز فراموش نمی‌كنم لحظه‌ای را كه زینب دختر فاطمه (س) را از كنار كشته بر خاك افتاده برادرش حسین عبور دادند كه از سوز دل می‌نالید.

گویا اسرای كربلا را دوبار به قتلگاه می‌آورند، یك دفعه همان عصر روز عاشورا بعد از غارت خیمه‌ها و به درخواست خود اسرا و یك بار هم در روز یازدهم محرم هنگام كوچ از كربلا و به دستور عمر سعد و این كار عمر سعد شاید به خاطر این بود كه می‌خواست اهل‌بیت (علیهم‌السلام) با دیدن جنازه‌های عریان و زیر آفتاب مانده شكنجه روحی به اسرا داده باشد.

بعد از این كه روز یازدهم محرم اسرا را از كربلا به سوی كوفه حركت دادند به خاطر نزدیكی این دو به هم روز ۱۲ محرم اسرا را وارد شهر كوفه نمودند گویا شب دوازدهم را اسرا در پشت دروازه‌های كوفه و بیرون شهر سپری كرده باشند. در اثر تبلیغات عبیدالله بن زیاد علیه امام حسین (ع) و خارجی معرفی كردن آن حضرت، مردم كوفه از این پیروزی خوشحال می‌شوند و جهت دیدن اسرا به كوچه‌ها و محله‌ها روانه می‌شوند و با دیدن اسرا شادی می‌كنند. ولی با خطابه‌هایی كه امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) و سایرین از اسرا ایراد می‌كنند و خودشان را به كوفیان و مردم می‌شناسانند و به حق بودن قیام امام حسین(ع) اذعان می‌كنند شادی كوفیان را به عزا تبدیل خواهند کرد.

رسوایی عبیدالله در کوفه

در طول مدتی كه در كوفه و در میان مردم به عنوان اسیر جنگی حركت می‌كردند سرها بالای نیزه بود و اسرا در كجاوه‌ها جا داده شده بودند و آنان كه خیال می‌كردند اسرا از خارجیان هستند و بر خلیفه یزید عاصی شده‌اند، جسارت و اهانت می‌كردند، عده‌ای هم از نسب اسرا سؤال می‌كردند با این وضع وارد دارالاماره می‌شوند و در مجلس عبیدالله بن زیاد كه حاكم كوفه و باعث اصلی شهادت امام حسین، این ملعون جلوی چشم اسرا و مردم با چوب‌دستی به سر مبارك می‌زد و خود را پیروز میدان قلمداد می‌كرد و كشته شدن امام حسین (ع) را خواست خدا قلمداد می‌‌نمود ولی با جواب‌هایی كه از جانب حضرت زینب و امام سجاد (علیهما‌السلام) می‌شنید بیشتر رسوا می‌شد.